Onlaýn dünýä bize köp sanly maglumatlary we hyzmatlary ulanmaga mümkinçilik berýän hem bolsa, elýeterli maglumatlaryň şeýle köp bolmagy çagalar üçin ýerliksiz kontendiň bardygyny hem aňladýar. Çagalary üçin internetde nämeleriň ýerliklidigini we nämeleriň ýerlikli däldigini her ene-atanyň özleri kesgitleýär. Sebäbi bu zatlar ene-atalaryň garaýşyna, ýaşyna, ukybyna, ynanjyna we maşgala gymmatlyklary ýaly zatlara bagly bolup durýar.
Ene-atanyň gözegçilik guraly näme?
Ene-atanyň gözegçilik gurallary (родительский контроль) – ýerliksiz ýa-da çaganyň psihikasyna zyýan ýetirip biljek maglumatlary blokirlemäge we filtrlemäge, şeýle-de çaganyň haçan we näçe wagtlyk internede girip biljekdigini meýilleşdirmäge mümkinçilik berýän gurallardyr. Olar Wi-Fi tory, telefonyň tory, aýratyn programmalar we enjamlar arkaly işleýär.
Ähli telefonlarda, planşetlerde we kompýuterlerde ene-atanyň gözegçilik guraly bar. Ene-atanyň gözegçilik guraly enjamdan-enjama üýtgäp biler we aşakda görkezilenleri ýerine ýetirýär:
- oýun ýa-da programma içindäki satyn almalara rugsat bermek ýa-da bermezlik;
- çagaňyzyň enjamyndaky ýerleşýän ýeri görkezýän sazlamalary we paýlaşýan maglumatlaryny talabyňyza laýyk gurnamak;
- ekranyň wagtyny çäklendirme sazlamalary girizmek.
Öýdäki internet we Wi-Fi
Öýlere internedi üpjün edýän edara maşgalaňyz üçin ene-atanyň gözegçilik guralyny hödürläp biler. Internedi üpjün edýän edaranyň filtrlerini özüňiziň we maşgalaňyzyň görýän zatlaryna gözegçilik etmek üçin ulanyp bilersiňiz. Käbir üpjün edijiler her ulanyjy üçin dürli sazlamalary düzmäge mümkinçilik berýärler. Ýöne bu sazlamalaryň çaganyň diňe öýüňizdäki Wi-Fi arkaly internede girmegine degişlidigini ýadyňyzdan çykarmaň. Eger çaga 3G ýa-da 4G arkaly internede girýän bolsa, onuň telefonyndaky ýa-da başga bir enjamyndaky sazlamalary hem barlamaly bolarsyňyz.
Oýun konsollary
Oýun konsollarynyň köpüsinde internede girmek mümkinçiligi bar – bu bolsa çagaňyzyň internede girip, beýleki oýunçylar bilen söhbet edip biljekdigini ýa-da oýuna degişli zatlary satyn alyp biljekdigini aňladýar. Köp oýun konsollarynda çagaňyza olaryň haýsy funksiýalaryny (aýratynlyklaryny) ulanmaga rugsat berýän we gadagan edýän ene-atanyň gözegçiligi guraly bar. Mysal üçin, käbir enjamlarda çagaňyz nätanyşlar bilen habarlaşmaz ýaly çat (söhbetdeşlik) funksiýasyny öçürip, ýaş boýunça çäklendirmeleri girizip we oýun içindäki söwdalary öçürip ýa-da çäklendirip bilersiňiz. Oýun konsolynyň web sahypasynda ene-atalar bölümi we konsolyň funksiýalary barada jikme-jik maglumat bar. Käbir oýunlar öz içinde sazlamalary üýtgetmäge mümkinçilik berýärler.
Programmalar we onlaýn hyzmatlar
Sosial ulgamlaryň, programmalaryň we onlaýn hyzmatlaryň köpüsinde kontent filtrleri, çat filtrleri, gizlinlik sazlamalary we programma içindäki söwda sazlamalary ýaly aýratynlyklary bar. Bu aýratynlyklar barada her programmanyň sazlamalaryna girip tanyşyp ýa-da web sahypasynda has giňişleýin maglumat tapyp bilersiňiz.
Gözleg ulgamlary
Käwagt mesawy gözlegler islenilmeýän kontentleriň üstünden eltip biler. Biynjalyk bolýan bolsaňyz, ene-atanyň gözegçilik guraly hem-de Google, Yahoo we Bing gözleg ulgamlaryndaky filtrler arkaly çaganyň görýän zatlarynyň onuň ýaşyna laýykdygyna doly göz ýetiriň. Şeýle-de ene-atanyň gözegçilik guralynyň diňe öýüňizdäki Wi-Fi torunda dälde, eýsem çagalaryň enjamlarynda hem gurnalandygyny anyklaň.
Wi-Fi we öýden uzakda bolmak
Eger çagaňyz 3G/4G, köpçülikleýin Wi-Fi ýa-da dostunyň toruna birigip internede girýän bolsa, çagaňyzyň enjamynda we öýüňizdäki internet ulgamyňyzda goýlan sazlamalar işlemez. Öýden uzak wagtyň jemgyýetçilik Wi-Fi torlaryna gabat gelmek bolýar, ýöne olar hemişe howpsuz däl. Käbir jemgyýetçilik ýerleri maşgalalar üçin Wi-Fi hödürleýärler. “Maşgala üçin” Wi-Fi nyşany çagalaryň ýerliksiz ýa-da göwnüne degiji zatlary görmeginiň öňüni almak üçin filtrleriň gurnalandygyny aňladýar. Çagaňyz bilen gürrüňdeş bolup, oňa internetde nämeler edip biljekdigini we nämeleri edip bilmejekdigini düşündiriň. Sebäbi, çagaňyz dostlarynda ýa-da garyndaşlarynda myhmançylykda bolup biler we ol ýerlerde öýüňizdäki ýaly gözegçilik sazlamalarynyň bolmazlygy mümkin.
Ene-atanyň gözegçiliginiň çäklendirmeleri
Ene-atanyň gözegçiligi peýdaly gural bolsa-da, onuň çäklendirmeleri hem bar. Şonuň üçin oňa hemmetaraplaýyn çözgüt hökmünde garalmaly däldir. Öýüňizdäki internet ulgamyňyzda we çagaňyzyň enjamynda degişli çäreleri görseňizem, ol öýden başga bir ýerde Wi-Fi toruna birikse, ene-atanyň gözegçilik guraly kömek etmez. Ene-atanyň gözegçik guraly çagaňyzy internetde howpsuz saklamaga kömek edýän usullaryň biridir, ählisi däldir. Çagaňyzyň onlaýn howpsuzlygyny üpjün etmek üçin goşmaça maslahatlar:
- Çaga bilen gürrüňdeşlik. Gözegçilik guralyny çaganyň howpsuzlygy üçin gurnaýandygyňyzy düşündiriň. Şeýle-de, käbir sazlamalaryň näme üçin goýlandygy barada siz bilen gürleşip biljekdigini çaga aýdyň.
- Mümkin boldugyndan çylşyrymly parollary goýuň. Käbir gözegçilik gurallary sazlamalaryň we funksiýalaryň üýtgemeginiň öňüni alýan parollary bellemäge hem mümkinçilik berýär.
- Ýaş möhüm faktor bolup durýar. Çagalar ulaldygyça, ulanýan çäklendirmeleriňiz hem üýtgär. Ýöne üýtgeşmeleri girizen wagtyňyz çagaňyzyň “hemme kişä rugsat berilýär ahyryn” sözleriniň basyşy astynda däl-de, eýsem çagaňyzyň ösüş depginine görä girizmeli.
- Elbetde, kontent filtrleri hiç haçan 100% netijeli däl. Çaganyň ýerliksiz ýa-da kemsidiji zatlary görmegi ähtimal, bu hakynda çaga bilen gürleşmegiňiz möhümdir.
Çeşme: NSPCC
