Ýazyjy Hudaýberdi Hally bilen Magtymguly barasynda sowal-jogap.
Hudaýberdi Hally, ýazyjy, 1947-nji ýylda Mary welaýatynyň Baýramaly etrabynda doguldy. Türkmen döwlet uniwersitetiniň türkmen filologiýasy fakultetini tamamlady. Dürli neşir gulluklarynda işledi. “Akym ugruna”, “Beýik namys”, “Asyryň ahyrky güni”, “Geçmejek günler” ýaly onlarça kitabyň awtory.
Bellik: makalada bellenilen sahypalarMagtymgulynyň 1992-nji ýylda taýýarlanan üç tomluk eserler ýygyndysynyň 1-nji tomundan alyndy.
- Siz näme üçin Magtymgulynyň eserlerini okaýarsyňyz? Şahsy sebäpleri belleseňiz.
Jogap: Owal başda tebigy zerurlyklar sebäpli Magtymgula ýüzlendim. Biziň kitaba höwes eden döwrümizde – geçen asyryň 60-njy ýyllarynda maglumat alar ýaly başga bir çeşme ýokdy. Habar serişdeleri diňe sowet ideologiýasyny ündeýärdi.
Ikinji sebäp, durmuş şertlerinde häli-şindi Magtymgulynyň sözi gelýärdi. “Nadan ogul atasyna seretmez”. Eýsem nadanlyk näme? Beýleki biri: «Magtymguly “Başyň ýassyga ýetende, ogul-gyzyň ýatça bolmaz” diýipdir. Ýadyň – aýalyň ornuny perzendiň tutup bilmeýär» diýýär. “Owalda mal ýagşy, maldan baş ýagşy” Bu nädip beýle bolýar? Şular ýaly örän köp sowal meni Magtymgula getirdi.
- Siz üçin durmuş şertleri Magtymgulyny açan bolsa, informasiýa bolçulygy zamanynda, ýaşlary haýsy güýç Magtymgula getirip biler?
Jogap: Uly durmuşa gadam basan ýaş ynsana dogry ýol saýlamaga gowy maslahatçy hem wepadar dost gerek. Ony Magtymgulydan başga bitirjek ýok. Ol sizi azaşdyrmaz, ters ýola düşürmez, haramdan hem azgyndan daş bolmagy öwreder. Islendik karara geleniňizde, mydama ýanyňyzda bolar. Ol türkmeniň durmuşynda dünýä akyldarlarynyň jemlenen we türkmenleşen nusgasydyr.
- Şu döwürde Magtymgulynyň goşgularyny okamak we düşünmek kyn, dili agyr. Nireden başlamaly?
Jogap: Owaly “Jan içinde”, “Öýlengin” “Ýekäniň” ýaly goşgulardan başlap bolar. Olar sada hem pikirler döwür bilen utgaşýar. Düşnüksiz sözleri sözlükden görmeli. A. Meredow, S. Ahally “Türkmen klassyky edebiýatynyň düşündirişli sözlügi” we A. Meredow “Magtymgulynyň düşündirişli sözlügi” ýaly gollanmalar bar. Soňky sözlük internetde goýlupdyr.
- Biziň döwrümizde onuň döredijiligi ýönekeý adama näme hödürleýär?
Jogap: Magtymguly saglygyň gadyryny bilmegi hem kanagatly bolmagy berk sargaýar. “Mal ýagşy” goşgusynda: “Jan saglygyň bolmaz hiç deňi-taýy, Agşam ýatyp, ertir şükrün kyl ýagşy” diýdi. “Halal işle, pakyry ynjytma” (“Ýat bolar”), “Zynhar, kast etmegil iýdigiň nana” (“Söhbet ýagşydyr”), tekepbir käkilik dek nebsiň ugrunda, duzaga düşüp, ganatyňdan aýrylma; her ýere barsaňyz nesibäňiz bar, baý boljak diýip, hormatyňdan aýrylma (“Aýrylma”) diýdi.
- Magtymgulynyň ýaşan, ýazan, döreden döwrüniň esasy taryhy wakasy näme? Okyjy nähili kontekst barada habarly bolmaly.
Jogap: Magtymgulynyň doglan ýyly birnäçe gezek üýtgedildi, her halda, şahyryň ýaşlygy türkmen asylly Nedir şanyň imperiýa guran we iň gazaply höküm süren, öz töweregindäki adamlary rehimsiz jezalandyran döwürlerine gabat gelýär. Şu ýagdaý şahyra ýiti täsir edipdir. Nedir şa öldürilenden soň, imperiýa dargaýar we bir bada 10 uly döwlet emele gelýär. Şol sanda şahyr hem türkmeniň Ýurt binasynyň gaýym – pugta bolmagyny isleýär. “Ilimiz ulaşsyn sowulmaz ýaza” (106-sah.) diýip höwes edýär.
Okyjy şahyryň berkarar – mäkäm hem adalatly döwlet baradaky pikirinden habarly bolmaly we diňe şol şertde parahat durmuşyň boljakdygyna üns bermeli.
- Magtymgulynyň iň möhüm üstünlikleri haýsylar? Ol haýsy gymmatlyklary öňe sürýär?
Jogap: Iň möhüm üstünligi halkyň bitewi hem milli aň-düşünjesini emele getirmek boldy. Onsuz döwlet gurup bolmazdy. Onuň öňe süren gymmatlygy – türkmen taýpalarynyň birleşmegini ileri sürdi. “Bäşimiz” goşgusyny ýatlalyň. Agzybirligiň döwletlilikdigini, ony başaryp bilen halatynda, türkmeniň uly güýje eýe boljakdygyny aýtdy.
“Magtymguly diýer, sözüm dag aşmaz” (167-sah.) diýşi ýaly, onuň sözi dagdan aňyrda däl, biziň alnymyzdan çykyp dur, köp aýdany dogry gelýär.
- Garaňky taryhy döwürler hakdaky goşgusyny (laryny) maslahat berip bilersiňizmi? Näme etmeli, özüňi nädip alyp barmaly diýen soraga jogap barmy? Adalat hakda, korrupsiýa barada goşgy barmy? Garyplyk hakda näme diýýär? Halkyna zulum edýän patyşalar barada barmy? Atlaryny belläp geçseňiz.
Jogap: Garaňky taryh, agyr zamana barada goşgy köp: “Döker bolduk ýaşymyz”, “Soňudagy”, “Döke başlady”, “Döndi döwür ýamana” eserlerini ýatlap bolar. “Ne üçin zalymga nobat berdi bu döwri-zaman” (146-sah.) diýen soragy goýýar. “Behm eder” goşgusynda “ýyl-ýyldan bu ýurdumyzda zulm artyp, zor behm eder” diýdi.
Agyr şertlerde: “Pakyra mynasyp sabr-u-kanagat, Baýlar ýaraşygy haýr-u-sahawat” (88-sah.); “Bisabyr gul tiz ýolugar belaga, Sabyrly gul dura-bara şat bolar” (150- sah.) diýdi.
Ol öz durmuşynyň garyp hem gamgyn geçýändigini, gyşdan ýowuzdygyny “Halyma meniň” we “Ýyglap geçer halyma” eserlerinde aýdýar. Adalat hakda aýratyn goşgy ýok. Ýöne deňeçerlik bar. Ol aýry mesele.
“Şahlarda ýokdur itagat” (127-sah.), ýagny halka gulak asmak, halky diňlemek ýok diýýär.
Korrupsiýa – para-peşgeş barada aýdanlary köp: “Para alar, leýkin hakny gözlemez” (126-sah.), “Pygamber ornunda oturan kazy, Para üçin elin aça başlady” (143-sah.) “Beglik ede bilmez, berim bermeýen” (88-sah.).
Şahyr “Iliňni” goşgusynda her näçe kynçylyk bolsa-da, para bermeli däldigini aýtdy.
Magtymguly, akyl başymdan uçdy,
Ykbalym ýatypdyr, döwletim göçdi,
Pir-kazylar para istäp, gol açdy,
Haram eýle, emma berme puluňny.
Garyplyk hakda: “Garyplyk bir dertdir – adam öldürmez, Öldürmese, dirilikde güldürmez” (134-sah.) diýdi. “Döwleti-maly bolmasa”, “Ýat bolar”, “Ýekäniň”, “Golda bary bolmasa”, “Zaleti ýigidiň” goşgularynda aýdýar. Şahyr “dünýäniň maly – baýlygy nobatly” (185-sah.), ýagny hemişelik baýlyk ýok diýdi. Şahyr ahyr netijede dünýäniň tutdurmajakdygyny, onuň düýpden çüýrükdigini aýdýar.
Halkyna zulum edýänler “Şalar galmazlar”, “Bolar sen”, “Ýörmeli boldy”, “Döke başlady” ýaly goşgularda gelýär.
- Magtymgula görä “bagtly durmuş” näme bolýar? Ol nämelerden ybarat?
Jogap: Magtymgulyda “bagtly durmuş” ýok, ýöne gowy zamana hem eşretli-döwletli maşgala bar. Gowy zamana hökmünde Nowşirwan döwrüni ýatlap; “Nowşirwan döwri dek jahan ýaýylsyn” (108-sah.) diýýär. Ol döwürde zähmetkeş adama talaňçylyk bolmandyr, millet arkaýyn ekin ekip, mal bakyp, ondan eklenç edip bilipdir. Nowşirwanyň – Anuşirwanyň adalatlylygy şonda eken, sada halk parahat gün-güzeran görüpdir. Magtymguly gaty irki zamanda, diňe bir patyşanyň döwrüniň gowy bolandygyny aýdýar.
Onuň ýegeni: “Zelili, çekdik jebrini, Görmedik oňat döwrüni” diýdi.
Ikinji bagt ýa-da gowy döwran maşgalada;
Ýagşy ýaryň goýny mata,
Synasy meňzär jennete (247-sah.)
Ýigide ogul döwletdir (185-sah.)
Huda berse sagadatly bir perzent,
Garrygan çagyňda ýaş eder seni. (209-sah.)
Ýagşy oguldan rahmet arygy akar, (249-sah.)
Beýleki bir oňat şert eliňde baýlygyň bolmagy: “Bu dünýäde maldyr görküň, Her bir ýere ýeter erkiň” (189-sah.).
- Magtymgulynyň eserleriniň haýsy neşiri iň ygtybarly?
Jogap: Magtymgulynyň özünden golýazma galmandyr, soňky neşirler kätip-göçürijilerden galan golýazmalaryň ýüzünden taýýarlanýar. Soňky döwürde ýüzlerçe goşgy Magtymgulynyň adyna berildi, hem ol düýpli seljerilmän, kitapdan-kitaba geçip gelýär. Şoňa görä, 1926-njy ýylda B. Kerbabaýew tarapyndan taýýarlanan neşiri hem-de 1992-nji ýylda taýýarlanan üç tomluk eserler ýygyndysynyň 1-nji tomy belli derejede ygtybarly, olarda şahyryň adyna berlen goşgular az. Gynansak-da, häzire çenli Magtymgulynyň akademik neşiri ýok.
- Magtymguly aýal-gyzlaryň öz döwrüniň jemgyýetindäki orny barada bir zat aýtdymy?
Jogap: Magtymguly aýal-gyzlaryň jemgyýetdäki däl-de, maşgala durmuşdaky orny barada aýdýar. “Dünýä sözi meňzär duzsuz tagama, Söz içinde gelin-gyz hem bolmasa (“Duz hem bolmasa”) diýmek bilen, aýal-gyzlaryň ýatlanmaýan, olar barada söz aýdylmaýan durmuşyň manysyzdygyny aýdyp, bu möhüm meseläni köp ýerde nygtaýar.
“Sarp eýleýir aşyny” eserinde:
Ýigidiň abraýy ýagşy zagyfdyr – ýanýoldaşdyr,
Ýagşy zagyf (aýal) näkes äre haýypdyr – diýdi.
Ol iki aýally düzgüni “Kyl-u kal bolar” eserinde ýazgarýar. Elbetde, erkeklerde bolşy ýaly, aýalyň hem ýaramaz häsiýetleri barada aýdýar.
Ol döwrüň jemgyýeti aýallara däl, gaýratly ärlere-de orun bermändir. “Çowdur han üçin” eserini ýatlalyň. Nedir şa tagtyndan gabanyp, öz oglunyň gözüni oýdurýar.
Elbetde, bar bolan mümkinçiligi aýdýar: “Bilmezmiň” eserinde Bulkys atly zenanyň (ol at dürli çeşmelerde başgarak ýazylýar) Süleýman pygamberi ähtinden dändirip bilendigini ýatladýar.
- Näme üçin biz Magtymgulynyň ejesi barada hiç zat bilmeýäris?
Jogap: Bu yslam dininiň täsiri bolsa gerek. Araplarda enäni ýatlap durmak erkek adama uslyp däl. Muhammet pygamberiň göreldesini alsak, Iman-Waleriýa Porohowanyň aýtmagyna görä, Kurhany Kerimde Isa Mesihiň ejesi Merýemiň ady 27 ýerde gelýär, Pygamberimiziň ejesi Aminanyň ady hiç ýerde gelmeýär.
Ikinji sebäp ýokarda bellenilişi ýaly, soňky Magtymgula berlen ummasyz köp goşgy sebäpli alymlar häzire çenli şahyryň takyk terjimehalyny öwrenip bilmediler.
- Näme üçin hökümet Magtymgulyny we onuň işini öňe sürýär? Bu haýsy maksatlara hyzmat edýär?
Jogap: Hökümet halkyň milli duýgusyny gazanmak, özüni halka ýakyn görkezmek üçin, Magtymgulyny peýdalanýar. Sebäbi halk arasynda Magtymgulydan paýhasly hem akylly, ondan artyk hormatly hiç kim ýok. Il ýüzüne oňa hormat goýup, heýkelini döredip, kitaplaryny çykaryp, uly dabaralar guraýarlar.
- Hökümetiň Magtymgulyny suratlandyrmagynda we Magtymgulynyň goşgularynyň manylarynda haýsy esasy gapma-garşylyklar bar, olar nirede göze ilýär?
Jogap: Hökümetler Magtymgulynyň adaty adamlar ýaly bolmagyny isleýär. Meselem, onuň başky söýgüsi başa barmandyr, öz aýalyndan bagry ýanypdyr we ş. m.ler. Gapma-garşylyk şunda, olar şahyry dabaralandyrýarlar, iş ýüzünde bolsa şahyryň aýdanlaryny etmeýärler. Korrupsiýa garşy göreş ýok. Ýene bir mysal: “Ýetimi göreňde, güler ýüz bergil, Goldan gelse, oňa tagam-duz bergil” (134-sah.). Häzir az bolanda ýarym million adam ýurduň daşynda, agyr şertlerde gazanç gözleginde, olaryň yzynda şonça atasyz ýa enesiz çaga ýetim galýar. Hökümetde olara ýardam etmek, iş orunlaryny açmak aladasy ýok.
- Siziň pikiriňizçe, näme üçin täze nesil Magtymgulynyň goşgularyny rep edip aýdanok ýa-da öz aýdymlarynda ulananok? Şeýle zatlaryň bolmagy möhümmi?
Jogap: Möhüm. Magtymgulynyň goşgularyna täze aýdymlar bar, ýöne derejesi pes. Rep aýratyn usul. Meniň pikirimçe, ol Magtymgula gaty laýyk bolar. Bu bizde öňden gelýän däp. Ir zamanda Magtymgulyny köpçülik üçin ýarym owazly aýdym şekilinde okapdyrlar. Rep aýdymçylary usulyny tapyp, şahyry ýarym owaz bilen halka ýetirse, manysynyň açylmagyna gowy täsir eder. Belki, muňa hötde geljek ussat bolar.
