2020-nji ýylda “Agricultural Water Management” (Oba hojalygynda suwuň dolandyrylyşy) žurnalynda Sinjian Ekologiýa we Geografiýa institutynyň we Hytaý Ylymlar Akademiýasy uniwersitetiniň alymlary “Suw baýlyklaryny ösdürmek we ulanmak we Merkezi Aziýanyň suw howpsuzlygyna baha bermek” atly ylmy makalany çap etdiler. Makala Merkezi Aziýanyň bäş döwletinde suw howpsuzlygynyň derejelerini bahalandyrýar we olara täsir edýän faktorlary belleýär. Ylmy barlaga görä, Türkmenistan “kanagatlanarly howpsuz” (III dereje), Gazagystan “gowy” (II dereje) we Özbegistan “erbet” (IV dereje) reýtingini aldy.
Möhüm görkezijiler
Merkezi Aziýa özboluşly geosyýasy ýerleşişi we serhetara derýalary zerarly suw howpsuzlygy we ekologiki meseleler bilen ýüzbe-ýüz bolýar. Bu faktorlar özara paýlaşylýan suw baýlyklary ugrunda dawalaryň artmagyna sebäp bolýar.
Alymlar dürli ölçegleri ulanyp sebitiň suw howpsuzlygyna baha berdiler:
- Ekologiýa: Türkmenistanyň köp ýaýlalary (62.9%) we tokaýlary (8.78%) bar, ýöne ýurduň toprak şorlanmasy (68%) örän ýiti.
- Suw baýlyklary: Goňşy ýurtlar bilen deňeşdirilende Türkmenistanda suwuň hasyllylygy we elýeterliligi pes. Suwuň ulanylyş derejesi juda ýokary bolup (112.84%), Özbegistana meňzeşdir. Beýleki ýurtlar suw baýlyklarynyň 20-53%-ini ulanýarlar.
- Durmuş-ykdysady faktorlar: Barlag ilatyň gürlügi, adam başyna düşýän Jemi Içerki Önüm (JIÖ), her JIÖ birligi boýunça suw sarp edilişi we suwaryş boýunça hem baha berýär. Türkmenistanyň ekin meýdanlarynyň 100%-i suwaryş üçin enjamlaşdyrylan.
- Üpjünçilik we talap: Türkmenistanyň suw üpjünçiligi (suwa bolan talabyň diňe 68%-ini üpjün edip bilýär) talapdan has pes. Ýurduň adam başyna düşýän suw üpjünçiligi (4681 m3) sebit üçin ortaça derejededir. Ýerasty suwlar umumy üpjünçiligiň diňe 5.16%-ini tutýar.
Reýting
Ylmy barlag ekologiki, suw baýlyklarynyň mukdary, durmuş-ykdysady we üpjünçilik-talap ugurlaryna baha bermek üçin dürli görkezijileri ulanyp, sebitdäki suw howpsuzlygynyň derejelerini kesgitledi.
Türkmenistan umumy suw howpsuzlygy boýunça 1.11 bal alyp, sebitde üçünji orny eýeledi we “kanagatlanarly howpsuz” reýtingini gazandy. Içerki suw önümçiliginiň pesligine we serhetara derýalara aşa garaşlydygyna garamazdan, Türkmenistan has ýokary suw ulanyş we suwaryş derejesini saklaýar.
Ekologiki howpsuzlyk
Türkmenistan netijesiz suwaryş we agrohimiki serişdeleriniň aşa köp ulanylmagy zerarly topragyň ýokary derejede duzlulygy üçin ekologiki howpsuzlyk babatda soňky oruny eýeledi. Şeýle hem, öri meýdanlaryny gyrymsy agaçlaryň eýelemegi biodürlüligi azaldýar we çölleşmä goşant goşýar.
Suw baýlyklarynyň mukdary boýunça howpsuzlyk
Suw baýlyklarynyň mukdary boýunça Türkmenistan üçünji ýerde durýar. Ýurduň suw hasyllylygy juda pes we suw ulanylyş derejesi biçak ýokary bolup, 40% howpsuzlyk çäginden 100% ýokarydyr. Suwuň takmynan ýarysy köne suwaryş ulgamlary sebäpli syzmalar ýa-da bugarma arkaly ýitýär.
Durmuş-ykdysady şertler
Türkmenistanyň sosial-ykdysady ýagdaýy boýunça reýtingi birneme gowrak bolup, Gazagystandan soň ikinji orunda durýar. JIÖ-niň her birligi boýunça suw sarp edilişi 1997-2016-njy ýyllar aralygynda ep-esli azaldy we JIÖ-niň her $1 üçin 8.93 m3 suw sarp edildi (8.93 m3/ABŞ dollary) diýilip çaklanylýar.
Suw üpjünçiligi we talap howpsuzlygy
Suw üpjünçiligi we talap howpsuzlygy boýunça Türkmenistan her meýdana we adam başyna suw üpjünçiliginiň iň pes görkezijileri bilen dördünji orunda durýar. Ýerüsti suwlaryň aglaba bölegi suwaryş kanallaryna gönükdirilýänligi sebäpli bugaryp ýitýär.
Maslahatlar
Alymlar Türkmenistana suwy tygşytlamagy suw sarp edişden ileri tutmagy, suw ulanyşynyň netijeliligini ýokarlandyrmagy, ýerasty we ýerüsti suwlary toplumlaýyn dolandyryşy ornaşdyrmagy maslahat berýärler. Merkezi Aziýada suw baýlyklaryna özara garaşlylygyny göz öňünde tutup, bu kynçylyklary netijeli çözmek üçin sebit hyzmatdaşlygy möhümdir.
