Orhus konwensiýasy 1998-nji ýylda BMG-nyň Ýewropa Ykdysady Komissiýasy (UNECE) tarapyndan kabul edilen halkara ylalaşykdyr. Ylalaşyk resmi taýdan ekologiýa boýunça maglumatlara elýeterliligi, karar kabul etmäge jemgyýetiň gatnaşmagyny we daşky gurşaw meselelerinde adalatlylygy üpjün edýän konwensiýa hökmünde tanalýar. Türkmenistan Orhus konwensiýasyna 1999-njy ýylyň 25-nji iýunynda gol çekdi.
Biz bu makalada Orhus konwensiýasynyň nämedigini, Türkmenistanyň bu konwensiýa gatnaşmagy, taryhy we onuň adaty raýata täsirini beýan ederis.
Orhus konwensiýasy – daşky gurşaw demokratiýasyny (daşky gurşaw meseleleri boýunça demokratiýa ýörelgelerine eýermek) we durnuklylygyny ýokarlandyrmak üçin döredilen kanun taýdan borçlandyrýan ylalaşykdyr. Ol şahslara we raýat jemgyýeti guramalaryna daşky gurşaw maglumatlaryna elýeterlilik, daşky gurşaw kararlaryny bermek proseslerine gatnaşmak we daşky gurşaw meseleleri boýunça kazyýet goragyny almak hukugyny berýär. Konwensiýa daşky gurşawa täsir edýän syýasatlary we kararlary işläp düzmäge jemgyýetiň gatnaşmagynyň möhümdigini nygtaýar. Konwensiýanyň ady Daniýanyň Orhus şäheriniň adyndan gelip çykyp, konwensiýanyň agzalary ilkinji gesek şol şäherde duşuşdylar.
Türkmenistanyň Orhus konwensiýasyna girmegi we onuň taryhy
Türkmenistan Orhus konwensiýasyna 1999-njy ýylyň 25-nji iýunynda gol çekdi. Konwensiýa agza bolmak bilen, Türkmenistan daşky gurşaw meselelerini çözmekde milli kanunçylygyny we alyp barýan işlerini aç-açanlyk we jemgyýetiň gatnaşmagy ýörelgelerine laýyk getirmäge borçlandy. Netijede, 2012-nji ýylda Ýewropada howpsuzlyk we hyzmatdaşlyk gurmasynyň (ÝHHG) goldamagynda Aşgabatda Orhus merkezi esaslandyryldy. Merkez Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrligi bilen ýakyn hyzmatdaşlyk saklaýar. Ýyllaryň dowamynda, Türkmenistan daşky gurşaw meselelerine gönükdirilen hukuk we kadalaşdyryjy gurluşlary döretmek üçin kän tagallalar etse-de, bu düzgünleriň hakykatda ýerine ýetirilişi we olara eýerilişi barada çynlakaý aladalar bar.
Konwensiýanyň adaty raýat üçin wajyplygy näme?
Orhus konwensiýasy Türkmenistanyň ilaty üçin derwaýysdyr. Konwensiýa 3 möhüm hukugy öňe sürýär:
Maglumatlara elýeterlilik: Daşky gurşaw barada maglumatlary döwlet edarasyndan ýa-da ministrlikden sorap bilersiňiz. Bu size daş-töweregiňizde bolup geçýän zatlara, meselem, ýaşaýan ýeriňize täsir edip biljek täze gurluşyklaryň gurulmagyna ýa-da hapalanma düşünmäge kömek eder.
Karar bermäge gatnaşmak: Ýaşaýan ýeriňiziň daşky gurşawy barada berilen kararlarda siziň sesiňiziň hem paýy bar. Bu daşky gurşawyňyza we durmuşyňyza täsir edýän düzgünlere we meýilnamalara täsir edip biljekdigiňizi aňladýar.
Hukuk kömegi: Hökümetiň konwensiýa laýyklykda daşky gurşaw kanunlaryna eýermeýändigine ýa-da hukuklaryňyza hormat goýmaýandygyna ynanýan bolsaňyz, konstitusiýada bellenilişine görä adalaty gazanmak üçin milli kazyýete ýüz tutup bilersiňiz. Bu daşky gurşaw meselelerini kazylaryň gözden geçirmegini we hökümetiň jogapkärçilige çekilmegini üpjün edýär.
Muňa tebigy gaz syzma hadysalaryny mysal getireliň. Golaýyňyzda ýerleşýän gaz ýatagynda gaz syzmasy bolsa, birahat raýat hökmünde bu barada bilmäge we dessine duýdurylmaga hakyňyz bar. Eger maglumat we hadysa mediýada ýaşyrylýan bolsa, ýerli häkimiýetlerden gaz syzmasy we ony böwetlemek üçin näme edýändigi barada sorap bilersiňiz. Eger olar sizi diňlemeseler we meseläni çözmeseler, syzmalara jogapkär ýerli hökümeti ýa-da edarany kazyýete şikaýat edip bilersiňiz.
Kanun taýdan borçlandyrýan konwensiýa
Orhus konwensiýasy daşky gurşaw demokratiýasy boýunça kanun taýdan borçlandyrýan ýeke–täk global gural bolup durýar. Emma, bu ýerde “kanun taýdan borçlandyrýan” adalgasy Konwensiýanyň oňa agza döwletlere milli kanunlaryny kabul etmegi tabşyrýandygyny we kanunlaryň ýerine ýetirilmegi üçin ýurtlaryň özüne bil baglaýandygyny aňladýar.
Ýönekeýleşdirip aýdanymyzda, bu kanunlaryň ýerine ýetirilmegi üçin ýeke-täk jogapkär tarap ýurduň hökümeti ýa-da döwletiň özi. Bu döwlet häkimýetiniň, ýagny ýerine ýetiriji, kanun çykaryjy we kazyýet häkimýetiniň arasynda ygtyýarlyklaryň takyk bölünmedik ýurdy bolan Türkmenistan üçin kynçylyk döredýär. Ýeke-täk alternatiwa – Orhus konwensiýasynyň garamagynda döredilen Ýerine ýetiriji komitet meseläni nädip çözmelidigi barada gyzyklanýan tarapa (hökümete) maslahat berip biler. Ýöne, komitetiň mejbur ediji güýji ýokdur.
Türkmenistanyň borçlaryny ýerine ýetirmezlik meselesi
Moldowanyň jemgyýetçilik guramasy “Biotika” Türkmenistany Konwensiýa laýyklykda borçlaryny berjaý etmeýänligi üçin şikaýat etmegi muňa mysal bolup biler. 2004-nji ýylda Biotika guramasy Türkmenistanyň 2003-nji ýylyň noýabrynda hökümete dahylsyz guramalar üçin täze düzgünleri girizendigi, daşky gurşawy goraýyjy toparlary ýeterlik derejede ykrar etmezligi we goldamazlygy hem-de milli hukuk binýadyny konwensiýada görkezilen borçlara laýyklykda işläp düzmänligi üçin Türkmenistany Konwensiýanyň 3-nji maddasyny (4-nji paragraf) bozmakda aýyplady.
Bu mesele ençeme ýyllap, şol sanda 2005-nji, 2008-nji, 2011-nji, 2014-nji, 2017-nji ýyllarda we ýakynda 2021-nji ýylda komitetiň birnäçe mejlisiniň temasy boldy. Crude Accountability guramasynyň giňişleýin hasabaty bu wakanyň 2009-njy ýyla çenli ösüşini öz içine alýan gysga beýany berýär. Hasabatda: “Ýakyn taryhyň görkezişi ýaly, işjeň raýat jemgyýeti bolmazdan, Türkmenistanda Orhus konwensiýasynyň talaplaryny ýerine ýetirmek kyn” diýip bellenilýär.
Komitet 2021-nji ýyldaky soňky mejlisinde Türkmenistanyň daşky gurşawy goraýyjy guramalary bilen bagly käbir düzgünlere eýerýändigini ýa-da eýermeýändigini ara alyp maslahatlaşdy. Komitet Türkmenistanda käbir kynçylyklaryň bardygyny anyklady. Olar:
- Daşary ýurtlylar we raýatlygy bolmadyk adamlar Türkmenistanda daşky gurşaw toparlaryna aňsat goşulyp bilmeýärler.
- Kanunda daşky gurşaw meseleleri boýunça iş alyp barýan hasaba alynmadyk jemgyýetçilik toparlaryna täsir edýän bulaşyklyk bar.
- Türkmenistan şeýle ýagdaýlar üçin anyk we adalatly goldanma düzgünlerini döretmeli.
Komitetiň mejlisiniň resminamasy Türkmenistanyň bu meseleleri çözmek üçin täze kanunlary kabul etmegini maslahat berýär we dürli hökümet edaralaryny bilelikde işlemäge çagyrýar. Türkmenistan 2022-nji ýylyň iýulyna çenli bu meseleleri çözmek üçin meýilnama tabşyrmaly. 2023-nji we 2024-nji ýyllarda bolsa meýilnamanyň täzelenmelerini ibermeli. Eger Türkmenistan hereket etmese we bellenilen möhlete çenli talaplary ýerine ýetirmese 2024-nji ýylyň ýanwarynda duýduryş alar. Komitet indiki ýygnakda ýurduň progresini barlar. Ilkinji gezek şikaýat edileninden 20 ýyla golaý wagt geçse-de, bu mesele entek çözülmedi we onuň netijeleri näbelliligine galýar.
Hapalaýjylary çykarmagyň we olary daşamagyň registrleri baradaky teswirnama
Orhus konwensiýasy bilen birmeňzeş maksatly möhüm Kiýew teswirnamasy bar. Resmi taýdan hapalaýjylary çykarmagyň we daşamagyň registrleri (PRTRs) hökmünde tanalýan bu daşky gurşaw boýunça halkara şertnamasy senagat desgalarynyň hapalaýjy maddalary çykarmagyny we daşamagyny aç-açan habar bermegi we yzarlamagy öňe sürýär. Teswirnama oňa agza ýurtlardan zyňyndylar baradaky maglumatlary ýygnamak we paýlaşmak, daşky gurşawyň hapalanmagy boýunça habardarlygy we jogapkärçiligi ýokarlandyrmak üçin PRTRs-i döretmegi talap edýär. Türkmenistanyň Kiýew teswirnamasyny tassyklamanlygy bellärliklidir.
Türkmenistan konwensiýa eýermekde şowsuzlyga uçrady
Türkmenistan Orhus konwensiýasynyň ýörelgelerine eýermek üçin dürli çäreleri alyp bardy. 2021-nji ýylda Orhus konwensiýasynyň ýörelgelerini öňe sürmekde ombudsmaniň, mediýanyň we ýaşlaryň roluny ara alyp maslahatlaşmak üçin okuw sapagy geçirildi. Okuw sapagyna Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň wekilleri, degişli hökümet we raýat guramalary gatnaşdy.
Mundan başga-da, Türkmenistanyň Orhus konwensiýasyna ygrarlylygy we Aşgabatdaky Orhus merkezi ÝHHG tarapyndan goldanýar. Orhus merkezi daşky gurşaw meseleleri boýunça hökümet, jemgyýet we hususy pudagyň arasyndaky hyzmatdaşlygy ösdürmek üçin platforma hökmünde hyzmat edýär.
Şeýle-de bolsa, zyňyndylar we hapalanmalar barada anyk hasabatlaryň seýrek çap edilendigine garamazdan, Türkmenistanyň konwensiýany durmuşa geçirmeginde aýdyňlyk, aç-açanlyk we yzygiderlilik ýetmezçilik edýär. Çap edilen maglumatlar we görkezijiler yzygidersiz, köplenç köne, nädogry we gapma-garşy maglumatlary öz içine alýar. Mundan başga-da, kabul edilen kanunlarda jikme-jikler berilmedik we bu kanunlaryň ýerine ýetirilişi nämälimligine galýar.
2012-nji ýylda UNECE Türkmenistanyň Daşky gurşaw netijeliligine syn berdi. Bu Türkmenistana berilen ýeke-täk syn bolan bolsa, beýleki Merkezi Aziýa ýurtlary eýýäm üç gezek şeýle syndan geçdiler. Hasabatda Türkmenistanyň Orhus konwensiýasyndaky borçlaryna garamazdan, daşky gurşawy bahalandyrmak boýunça döwürleýin hasabatlary yzygiderli çap etmeýändigi we jemgyýetiň şeýle maglumatlara elýeterliligini üpjün etmek üçin çäkli tagallalar edendigi nygtalýar. 2012-nji ýylda diňe ýurtda hasaba alnan jemgyýetçilik birleşiklerine çäkli daşky gurşaw maglumatlaryna elýeterlilik we daşky gurşaw meselelerine gatnaşmaga rugsat berildi.
