Iýul 2022: PalawyŠbahasy ikinji aýda hem arzanlamagyny dowam edýär.
AÅgabat ÅƤherinde palaw biÅirmegiÅ ortaƧa bahasy 2022-nji ýylyÅ iýul aýynda 86.6 Türkmen manadyna deÅ boldy. Bu bolsa geƧen aýdaky, iýun 2022-dƤki palaw bahasyndan (85.7 manat) aýdan-aýa 1.1% gymmat we geƧen ýylyÅ (2021) iýulyndaky palaw bahasyndan (95.3 manat) bolsa ýyldan-ýyla 9.1% arzandyr. PalawyŠýyllyk deflýasiýasy Åu ýylyÅ iƧinde iki aýlap yzygider ýüze Ƨykdy we geƧen aýda (iýun 2022) 13.4% arzanlapdy. Palaw bahasynyÅ ilkinji ýyllyk deflýasiýasy 2022-nji ýylyÅ aprel aýynda 14.2% peseliÅ bilen ýüze Ƨykypdy. 2022-nji ýylyÅ beýleki aýlarynda (ýanwar, fewral, mart, we maý) bolsa palawyÅ bahalary ýyldan-ýyla deÅeÅdirilende artypdy.
GeƧen aýdaky hasabatda ýüze Ƨykan baha üýtgeÅmelerine meÅzeÅ Åekilde, 2022 iýulda hem tüwiden baÅga palaw ingredientleriniÅ hemmesiniÅ bahasy ýyldan-ýyla arzanlady. KƤÅiriÅ bahasy (-59%), günebakar ýagy (-33%), sogan (-20%), sygyr eti (-9%) we bugdaý uny (-6%) arzanlan bolsa, Åo bir wagtyÅ iƧinde tüwiniÅ bahasy ýyldan-ýyla 38% gymmatlady (Netije 1 seret).
KƤÅiriÅ bahasy nƤme üçin Åeýle uly derejede peseldi?
GeƧen ýylyÅ degiÅli dƶwri bilen deÅeÅdirilende, kƤÅiriÅ bahasy iýul 2022-de ýyldan-ýyla 59% arzanlady. KƤÅir bahalary Åeýle hem, iýun 2022-de 63%, aprel 2022-de 40%, mart 2022-de 30%, we fewral 2022-de 51% düÅdi. GƶrÅümiz ýaly, 2021-nji ýyldaky aýlar bilen deÅeÅdirilende, kƤÅiriÅ bahalary 2022-nji ýylda uly derejede peseldi. Biz 2020-nji ýylyŠýanwaryndan baÅlap, Åu güne Ƨenli kƤÅir bahalaryny Ƨƶpledik we bahalaryny deÅeÅdirdik. BiziÅ gƶzleglerimize gƶrƤ, 2021-nji ýylda kƤÅiriÅ bahalary 2020 we 2022-nji ýyllar bilen deÅeÅdirilende ƶrƤn gymmat. AÅakda ýerleÅdirilen 2-nji Netijede kƤÅiriÅ bahalarynyŠýanwar 2020 we iýul 2022 arasyndaky üýtgetmelerini gƶrüp bilersiÅiz.
Ćokardaky 2-nji Netijede belli bolÅy ýaly, 2021-nji ýylda kƤÅiriÅ bahalary ƶrƤn gymmatlapdyr, hususan hem 2021-nji ýylyÅ maý we sentýabr arasynda. Esasy sorag 2022-nji ýylda kƤÅiriÅ bahasynyÅ nƤme üçin arzanlandygy dƤl-de, nƤme sebƤpden onuÅ bahasynyÅ 2021-nji ýylda ýokary bolanlygydyr. 2020 we 2022-nji ýyllarda kƤÅir bahalary birneme meÅzeÅ bolupdyr we 2021-nji ýyldaky bahalar bulardan tapawutlanýar. Bu sebƤpden, biz 2021-nji ýyldaky kƤÅir bahalarynyÅ artmagynyÅ arkasyndaky sebƤpleri gƶzlemƤge synanÅarys.
Biz munuŠüçin 3 sany düÅündiriÅi ƶÅe sürýäris:
- GaraÅylmadyk ýagdaýlar sebƤpli 2021-nji ýylda kƤÅir ƶnümƧiligi pes boldy (meselem, gurakƧylyk, suw ýetmezƧiligi we Å.m.)
KƤÅir adatƧa irki tomus aýlarynda ekilýär we hasyly güýz aýlarynyÅ soÅlarynda ýygnalýar. KƤÅirler Åeýle hem gyÅ pasly boýunƧa parniklerde ýetiÅdirilýär we hasyl ýaz paslynda ýygnalýar. FAO-nyÅ berýän maglumatlaryna gƶrƤ, Türkmenistandaky kƤÅiriŠönümƧiligine degiÅli maglumatlar diÅe 2020-nji ýyla Ƨenli elýeterli we 2021 we 2022-nji ýyllar üçin sanlar aƧyk belli edilmeýär. 2020-nji ýyldaky kƤÅir ƶnümƧiligi ýyllyk 71,650 tonna bolupdyr we soÅky 10 ýylyÅ iƧinde 70,000 tonna ýakyn mukdarda durnukly Åekilde saklanyp gelýär. Türkmenistan hƶkümeti ýyllyk kƤÅir ƶnümƧiligi baradaky maglumatlary aýan etmeýär.
Mümkin bolup biljek düÅündiriÅ hƶkmünde, klimatyŠüýtgemegi arkaly ýygylygy ƧaltlaÅan gurakƧylyk, topragyÅ Åorlanmagy we howanyÅ pes temperaturalary netijesinde kƤÅiriŠösmegini ƧƤklendirýän esasy faktorlar bolmagy mümkindir. 2021-nji ýylyÅ maý, iýun we iýul aýlarynda ýurtda rekord derejede ýokary temperaturaly howa ýüze Ƨykdy. Metejournal neÅiriniÅ habar bermegine gƶrƤ, 2021-nji ýylyÅ 30-njy maýynda AÅgabatdaky howa temperaturasy 44.8 gradusa ýetdi we bu hadysa soÅky 130 ýylyÅ iƧindƤki iŠýokary temperaturadyr. 2021-nji ýylyÅ 5-nji iýunynda Türkmenabat ÅƤherinde howa 45.1 gradus yssy boldy we 1894-nji ýyldan bƤri bu ÅƤherdƤki iŠýokary temperaturadyr. Åeýle hem, Åo ýylyÅ 5-nji iýulynda Sarahsdaky syn edilen howa 48.2 gradusa barabar boldy. Ćokary temperaturalaryÅ netijesinde ýüze Ƨykan gurakƧylyk sebƤpli kƤÅiriŠönümƧiligi peselip, onuÅ bahasy artan bolmagy Ƥhtimal. Ćeri gelende aýtsak, ýokarda agzalyp geƧilen howanyÅ temperaturalary bütin maý, iýun, we iýul aýynyÅ herbir gününde ýüze Ƨykman, aýratyn günlerde syn edilen Åertlerdir. Emma muÅa garamazdan, bu aýlardaky ortaƧa howanyÅ temperaturalary hem beýleki ýyllar bilen deÅeÅdirilende, 2021-nji ýylda has ýokary boldy.
- Eýrandan gelýän kƤÅir importlarynyÅ azalmagy
Türkmenistan 2021-nji ýylda Ćewraziýa Ykdysady BirleÅmesi ýurtlaryndan (Russiýa, Gazagstan, Gyrgyzstan, Ermenistan, Belarus) kƤÅir import etmedi. Dürli neÅirlerdƤki habarlara gƶrƤ, Türkmenistan gƶk-ƶnüm we miwe ƶnümlerini esasan goÅÅy Eýrandan import edýär.
Türkmenistanda 2020-nji ýylyÅ martyndan bƤri COVID pandemiýasy sebƤpli ýer we howa menziller ýapyk saklandy. Ćük ulaglary we demir ýollary hem serhet geƧelgelerindƤki gümrük barlag nokatlarynyŠýapylmagyndan tƤsirlendiler. Meselem, Eýrandan gelýän ýükler üçin Sarahs geƧelgesi mart 2020-de ýapylyp, diÅe 2022-nji ýylyÅ iýun aýynda dolulygyna aƧyldy. Åol seneden ƶÅ, 2021-nji ýylyÅ dowamynda az mukdarda tranzit üçin serhetler bƶlekleýin aƧyk bolup Åol serhetden geçýän demir ýollar diÅe 30% kuwwatlykda iÅleýärdi. Ćzbegistan bilen hem serhetler mart 2020 we noýabr 2021 arasy ýapykdy. GysgaƧa aýtsak, 2021-nji ýylyÅ dowamynda serhet terminallarynyÅ kƶpüsi ýa dolulygyna ýapykdy ýa-da birnƤƧe ƧƤklendirmeler bilen azaldylan ýagdaýda iÅleýärdi. Bu bolsa TürkmenistanyÅ Eýrandan import edýän kƤÅiriniÅ mukdaryny peseldip, onuŠýurtdaky bahalarynyŠýokarlanmagyna sebƤp bolup biler.
23 awgust 2021 we 21 maý 2022 arasynda EýranyÅ Türkmenistana nebit-dƤl eksportlarynyÅ mƶƧberi 276.6 million ABÅ dollaryna deÅ boldy, bu bolsa geƧen ýylyÅ degiÅli dƶwri bilen deÅeÅdirilende 89% kƶpdür. Bu dƶwürde Eýrandan esasy eksport edilen harytlaryÅ hatarynda gƶk-ƶnüm we miwe ƶnümleri hem ýer alýar. BularyÅ iƧinden kƤÅir eksportynyÅ anyk mukdary aýan edilmeýän hem bolsa, umumy eksportlaryÅ 89% artmagy kƤÅir üçin hem tƤsir edendir diýip Ƨaklap bileris. EýranyÅ Türkmenistana iýmit eksportlarynyÅ mukdary 2021-nji ýylyÅ birinji ýarymynda düýpgƶter az bolanlygy sebƤpli, 2021-nji ýylda Türkmenistanda satylan kƤÅiriŠýokary bahalarynyÅ sebƤpkƤri bolup biler.
- DollaryŠgara bazar kursunyŠpeselmegi sebäpli
Türkmenistandaky gara bazar dollar kursy geƧen ýylyÅ (2021) iýul aýynda ortaƧa 32.9 manat bolan bolsa, Åu ýylyÅ iýul aýynda (2022) 19.3 manada Ƨenli düÅdi. Bu bolsa bir ýylda 41.3% peseliÅdir. 2021-nji ýyldaky has ýokary walýuta kursy kƤÅir importlarynyÅ bahasyny artdyrar, Åeýle hem ƶnümƧilik üçin zerur bolan Ƨyg-mallaryÅ we enjamlaryÅ bahalaryna hem tƤsirini ýetirer. Bu sebƤpden, 2021-nji ýylda Türkmenistanda satylýan kƤÅiriÅ bahalary hem 2022-nji ýylyÅ degiÅli dƶwründen has gymmat bolmagy mümkin.
PalawyŠbahasynyŠaýma aý üýtgemegi
Palaw ingredientleriniÅ aýlyk bahalary 2021-nji ýylyÅ sentýabr aýyndaky 116,4 manatdan, 2022-nji ýylyÅ iýul aýynda 86,6 manada Ƨenli yzygiderli peselip gelýär we bu 25.6% peseliÅdir. DollaryÅ gara bazar kursuna syn edenimizde bolsa, ol 2021-nji ýylyÅ sentýabr aýyndaky 27.3 manatdan, 2022-nji ýylyÅ iýul aýynda 19.3 manada Ƨenli peseldi we bu bolsa 29.5% azanlyÅdyr (Netije 3 seret).
Metodologiýa
Palaw ingredientleriniÅ bahalary Ƨƶplenilen wagtynda soganyÅ, kƤÅiriÅ, etiÅ, tüwiniÅ we unuÅ 1kg bahasy we günebakar ýagynyÅ 1 litr bahasy Ƨƶplenildi. BiziÅ metodologiýamyza gƶrƤ, 4 adamdan ybarat bolan maÅgalada palaw biÅirmek üçin ƶz formulamyzda günebakar ýagynyÅ 0.3 litrini, soganyŠýarym kilesini, kƤÅiriÅ 1 kilesini, etiÅ 600 gramyny, tüwiniÅ 1 kilesini we bugdaý ununyŠýarym kilesini ulandyk. Palaw Indeks metodologiýasy barada has giÅiÅleýin maglumaty ƶwrenmek üçin Åu salga basyÅ.