“Berlen ömrüňde edil ot ýaly lowlap ýanmaly, has dogrusy, ömrüň manysy ýaşalan ýyllarda däl-de, bitirilen işler bilen ölçenilýär”.
Sentýabrda biz Ümür Eseniň, meşhur Türkmen etnografçysynyň, durmuşy we işleri baradaky Annamuhammet Nepesiň toplan ýatlamalar kitabyny okadyk.
Kitap: Ümür Esen, Annamuhammet Nepes.
Pikir alyşylan esasy soraglar:
- Ümür Esen taryhy we topragy öwrenmek, magdan/çöllük mekdeplerini açmak, okuw kitaplaryny redaktirlemek, her bir işiň gözbaşyny pähim-paýhasdan alyp gaýdyp, irginsiz işlemegi ündäpdir. Oňa şeýle baý pikirlerini durmuşa geçirmäge mümkinçilik berlipdirmi? Kitapda onuň diňe halk mugallymydygy aýdylýar. Oňa filologiýa ylymlarynyň kandidaty bolany üçin pikirlerini, hyýallaryny hasyl etmäge has ýokary wezipeler / mümkinçilikler berlipdirmi ýa ol diňe ömürboýy mugallymlygyna galypdyrmy? Ýa-da onuň özi diňe mugallym bolup galmagy saýlap aldymyka?
- “Garaşsyzlygy alanymyzdan soň adamlar “öňümizden çykjak ýok” edip, çölüň ýabany haýwanat dünýäsine diýseň gazaply daradylar”. Ümür Eseniň bu sözleri garaşsyzlyk gazanylmagynyň haýwanat dünýäsine zyýanly täsir edendigini aňladýarmy? Näme üçin beýlekä? Bu tersine bolmaly dälmi aslyýetinde? Garaşsyzlykdan öň tebigatyň goragy güýçlüdimi?
- Ümür Esen iliň adamsy bolupdyr. Her bir kişiň haýyşyny kanagatlandyrmaga synanyşypdyr. Ol “Berlen ömrüňde edil ot ýaly lowlap ýanmaly, has dogrusy, ömrüň manysy ýaşalan ýyllarda däl-de, bitirilen işler bilen ölçenilýär” diýipdir we öz ömür beýany aýdanlarynyň aýdyň mysalydyr diýsek ýalňyşmarys. Onuň döreden we galdyran hazynalarynyň, öz şahsyýetiniň sarpasy, mertebesi nähili saklanylýar?
- Ümür Eseniň ömri barada sende iň uly täsir galdyran zat näme?
- Ümür Esen ýaly iş alyp barmak üçin jemgyýetde nähili şertler bolmaly? Olary kim döretmeli? Öňa “raýat jemgyýeti” diýip bolarmy?
Manyly söhbet üçin bellikler, öwrenilmeli zatlar:
- Ümür Esen özboluşyly, adam boludyr. Onuň öz maşgalasy bilen gatnaşyklary barada eserda az maglumat berilýär. “Хоҗалык аладасыны гелнэҗем оңа етиренок! Шейдип, гелнэҗем Үмүр аганың хич зады пикир эдмән аркайын ишлемеги үчин шерт дөредйәр”. Şuňa nähili düşünmeli? Hemme kişiň haýyşyny bitirjek bolşy, özüne, maşgalasyna eli degdimikä?
- Sen Ümür Eseniň Marydaky müzeýine baryp gördüňmi? Ol nähili ýagdaýda? Maglumatyň bolsa bize iber. Biz çap ederis.
- Ümür Eseniň adyny göterýän köçe barmy Maryda, Aşgabatda?
- Näme üçin Ümür Eseniň eden işleri barada hökümet dymýär? Näme üçin onuň işleri, mirasy döwlet derejesinde öwrenilenok?
- Raýat jemgyýetiniň resmi ýagdaýda ýok wagtynda, Ümür Esen şeýle işleri edip bilipdir but bolsa bir adamyň güýjüni, gaýratyny görkezýär. Şol döwürde hem ähli zat, ylym, bilim syýasatlaşdyrylypdyr.
Eserden gyzykly, belli sitatalar (ýatlama kiril elipbisinde ýazylan):
Биз халкымызың тарыхыны, гечмишини өвренмәге ымыклы япышмалы, ериң астыны-үстүни билйән, тебигатың дилине дүшунйән алым огланлар бизе дервайыс герек. Дагда магдан, чөлде-чөллүк мекдеплерини ачмалы.
*********
“окувчыларың окув китапларыны редактирлемек меселесин-де языҗылары ише чекмели” дийип, мен кән кәкеледим.
*********
Ынсаның хер бир эдйән ишиниң гөзбашында пәхим-пайхас болмалы, хыялыңы, максадыңы пикир элегинден гечирип, ише гиришмели, өмрүң гысга болса-да, гечмели мензилиң, этмели ишиң улудыр. Берлен өмрүңде эдил от ялы ловлап янмалы, хас догрусы, өмрүң манысы яшалан йылларда дәл-де, эдилен, битирилен ишлер билен өлченилйәр.
*********
Гарашсызлыгы аланымыздан соң адамлар “өңүмизден чыкҗак ёк” эдип, чөлүң ябаны хайванат дүнйәсине дийсең газаплы дарадылар. Инди сүри дәл , еке гезип йөрен кейиге хем душмак кын, хатда товшанларам гырлып гутарылды.
*********
Иргинсиз ишлемели, шейтсең, оңат затлар өз-өзүнден дөрәберйәр.
*********
Түркмен хич махал сачагың башында айбогдашыны гурап отурян дәлдир. Нә вагт, не замана. Ол екедыз отурмалыдыр.
*********
Мен Үмүр ага “Гөкдепеде бейле чыкыш этмеклиге чекинмейәрмиң?” дийип соранымда ол: ”Ай, халыпа, бу бир тарых, тарыхда болса бир хакыкат болмалы. Тарыхы маглуматлары ёймак бизе гелишйән дәлдир” дийип, чыкышына башлады.
*********
Үмүр, таңрыялкасын! Хакыкаты сенден эшитдим. Биз муны билйәрис, йөне айдып билемзок! – дийди-де, биринден чекинйән ялы гаранҗаклап хошлашды. (Ümüre Gökdepe söweşi badaraky çykyşyndan soň diňleýän adamyň aýdan sözleri)
