Hudaýberdi Hally, ýazyjy, 1947-nji ýylda Mary welaýatynyň Baýramaly etrabynda doguldy. Türkmen döwlet uniwersitetiniň türkmen filologiýasy fakultetini tamamlady. Dürli neşir gulluklarynda işledi. “Akym ugruna”, “Beýik namys”, “Asyryň ahyrky güni”, “Geçmejek günler” ýaly onlarça kitabyň awtory. “Ol diwardan aňyrda” awtoryň rugsady bilen çap edilýar.
Annasoltan Kekilowanyň goşgularynyň soňky dolurak ýygyndysy 1992-nji ýylda neşir edildi. Ony toplap çapa taýýarlan hem sözbaşy ýazan, ýaş edebiýatçy M. Mämmetgurbanow öz sözüni seýle jemleýär.
1983-nji ýylyň 19-njy iýunynda säher wagtlary garyndaşlary Annasoltanyň jesedini keselhanadan alyp gidýärler. Şondan soň keselhanadaky Annasoltana degişli dokumentleriň içinde şeýle ýazgy peýda bolýar. “Annasoltan Kekilowa oglunyň haýyşy boýunça öýde seretmek üçin keselhanadan çykaryldy”.
Şu pursada çenli Annasoltan on iki ýylyň dowamynda, agyr hem güzaply durmuşy başdan geçirdi.
Ol aşa erjelligi, ýiti zehini hem mertligi bilen uly edebiýata girdi. Geçen asyryň ikinji ýarymynda, türkmen edebiýatyň gülläp ösýän döwründe, Daň ýyldyzy ýaly parlap dogdy. Ol döretdi hem nädip erkin döredijilige amal edip bolýandygyny görkezdi. Şol döwürde Annasoltan Kekilowa ýaly aýratyn belli şahsyň hem şahyryň bardygyna, onuň döredýändigine hem ýaşaýandygyna garamazdan, galamdaşlarynyň köpüsi dürli sebäplere duwlanyp, beýle şahsyň bolandygyny bilmezlige saldylar, tüýs şahyr wagtynda, ykrar edilmeli döwründe, onuň döredijiligi barada dil ýarmadylar. Aslynda onuň täze poeziýasy bardy, sebäbi ol öňküler ýaly däldi, olaryň hiç birine, aýal şahyrlara-ha asla meňzemeýärdi. Şol wagtyň özünde-de onuň Zenan poeziýasy bardy. Onuň aýratyn ýoly hem täzeçilligi başgalaryň gözüni gamaşdyrýardy, edebiýat älemine öz döredijiligi hem durmuşda eýelän gaýduwsyz ýoly bilen uly täsir ýetirdi.
Annasoltanyň feminizm meselesini ýokary götermegi onuň duýgur ýüreginden hem aşa ýokary intellektual derejesinden bolsa gerek. Ol türkmen aýallarynyň kemsidilýändigini, mertebesiniň depgilenýändigini gördi, muňa doly göz ýetirmegi başardy hem şondan soňra dymyp oturyp bilmedi. Onda ikiýüzlülik, görýän hakykaty barada parhsyz bolmak ýaly häsiýetler ýok bolsa gerek, dogruçyllyk hem hakykaty ýaşyrmazlyk endigi ony beýle göreşe çykmaga mejbur edendir diýip çaklaýan.
Şu mesele bilen baglanyşykly ömrümde onuň bilen bir gezek bolan duşuşygy ýatlaýyn. ,,Edebiýat we sungat” gazetinde onuň goşgular toplumy çykypdy. Olaryň arasynda köçe süpürýän aýal barada, bir gowy goşgy bardy. Sübsä ilişen ýaşyl ýapraklar hem säheriň çygy gowy beýan edilýärdi, ýagny ir ertirki şäher peýsažy bardy.
Men redaksiýa baranymda, bir otagda onuň ýeke özi oturan eken. Girdim, salamlaşdym, onuň goşgularyny okandygymy aýtdym hem köçe süpürýän aýal baradaky goşgynyň nähili dörändigini soradym.
Annasoltan sowuk gürledi.
– Olam bir ynsan, hyzmatyny ak ýürekden berjaý edýär. Muny goşgy bilen aýtmasaň, başga usuly ýok. Bir zat ýazsaň, ,,ol nämä gerek?” diýjekler, ýöne goşgy üçin bir tema.
Ol başgalaryň gözüne ilmeýän ynsany görmegi başaryp, onuň hyzmatyna hormat goýupdyr.
Annasoltanyň poeziýasy barada dürli pikir-garaýyşlaryň bolandygyny başdan aýtmak gerek. Birleri ony kämil şahyr hasaplasa, beýlekileri geljegine uly umyt bildirýän ýaş şahyr saýýardy, ýagny geljegi entek mälim bolmadyk başlangyçdaky gowy şahyr hasap edýärdi. Annasoltana hem onuň döredijiligine ýakyndan belet şahyr Şiraly “meniň üçin onuň poeziýasyndan, şahsyýeti has ýokarrak” diýdi. Bu pikiri goldaýanlaram az däl. Aslynda Annasoltanyň başyndan inen bela-beterler hut döredijiligi sebäpli ýüze çykdy, başgaça aýdylanda, onuň şahsyýeti döredijiligine görä kesgitlendi. Ol öz poeziýasynda erkinligi janlandyrdy hem onda erkinlik ösüp başlady, eger şol erkinlige höwes bolmasady, o günlere düşmezdi. Ol türkmen poeziýasyna köpleriň entek düşünmeýän ýa-da düşünmek islemeýän zady – erkinligi getirdi. Durmuş üçin erkinlik şeýle zerur bolmasa, şahyr ony gorajagam bolmazdy, ol akylly zenan ahyryn. Şol akyly ýok etmek üçin, resmiler çäre görüp başladylar. Meniň pikirimçe, ol şol başlangyçdaky döredijiligi bilenem öz döwürdeşlerinden has öňdedi. Eýsem-de, şeýle öňe gitmeklik howp-hatarlydy.
Onuň döredijiligini ilkinji nobatda şol döwrüň iň görnükli wekillerinden biri Gurbannazar Ezizowyň poeziýasy bilen deňeşdirip öwrenip bolar, sebäbi olar ruhdaş hem pikirdeşdi. Olar bir döwürräkde okapdylar, bir döwürräkde edebiýata geldiler, olaryň poeziýa älemindäki tälim alýan ussatlyk mekdepleri-de meňzeş bolmaly. Gurbannazaryň işlän redaksiýasy “Mydam taýýarda” soňra Annasoltanam işledi. Bu meňzeşliklerden ötri, olaryň pikirdeşligi irki poeziýalarynda has aýdyň görünýär. Olaryň ruhdaşlygyna bolsa birnäçe mysal bar. Meselem, Annasoltanda “Perzent” atly bäbekhana bilen baglanyşykly goşgy bar. Annasoltandan ýedi ýyl soňra Gurbannazaram “Çaga dogrulýan öýüň öňünde oýlanma” atly goşgusyny ýazdy. Bu iki şahyrda hem Magtymgula ýüzlenme bar. Gurbannazarda “Serdarym” atly ajaýyp hüwdi bolsa, Annasoltan ondan has owal “Garagol oglanjyk” goşgusyny ýazypdy. Gurbannazar ol eserleri kämil wagtynda ýazan bolsa, Annasoltan döredijiliginiň başynda döredipdi. Şol wagtyň özünde-de, olar biri-birini gaýtalamaýar, eýsem biri beýlekisiniň üstüni ýetirýär.
Annasoltanyň poeziýasyndaky möhüm aýratynlyklardan biri, ol kompartiýa hökmürowan wagtynda, partiýasyz hem Leninsiz eser döredip bildi. Sowet döwründe ýaşanlardan diňe Annasoltan kompartiýa öwgi aýtman saklandy. Kompartiýanyň ýa döwletiň öňünde şahyryň hiç bir borjy ýokdy. Aslynda wyždanynyň, ahlagynyň öňünde özüni erkin alyp barýan halatynda, näme üçin kompartiýa borçly bolsun? Kommunistler aýdylyşy ýaly, rewolýusion özgerişlikleri döredijiler däldi, olar öz agalygyny hem kommunistik diktaturany saklajak bolup, berk göreş alyp barýardylar. Olar korrupsiýa batypdylar, öňki kommunistleriň ornuna olaryň çagalary gelýärdi, bir başlygyň ornuna onuň ogly ýa gyzy başlyk bolýardy. Olaryň maksady halka hyzmat etmek bolman, eýsem öz agalygyny goramakdy, geljekde çagalarynyň gowy ýaşamagyny üpjün etmekdi. Kommunistik sistema çüýräp barýan gurluşdy, Annasoltan olardan hakykaty hem adalaty talap edeninde, onuň umydy boş çykdy. Şonuň üçin ol kommunistleri köre-körlük bilen öwmedi, Leninsiz, Gyzyl Moskwasyz goşgy ýazyp bolýandygyny başgalara görkezdi hem poeziýanyň baş maksadynyň agalyk edijileri öwmek däldigini öňe sürdi. Ýeri gelende ýatsak, Gurbannazar kommunistik ideýalary goldap çykyş etse-de, olardan özüne wezipe soramady ýa-da olaryň hataryna girmedi.
Annasoltan Kekilowanyň durmuşy ýeňil bolmandyr, megerem, öz döwürdeş galamdaşlaryň arasynda, iň agyry onuň ömür ýoly bolsa gerek. Şeýle-de bolsa, ol beýlekileriňem durmuş ýolunyň ýeňil däldigini bilipdir. Mysal hökmünde ýene Gurbannazara ýüzlensek, Annasoltan oňa duýgudaşlyk bildiripdir. Ahyrynda bir armanly ölüm barada, şeýle ýazýar.
Bu niçik şowsuzlyk?
Bu niçik habar?..
Ýok, ynanmaýaryn eşdenlerme men.
Güýz güni –
Gijara.
Gyzgyn gor deýin,
Basyldyň kükregme,
Ah, şum habar sen.
Mejalym çatmady gygyrmaga-da,
Dymmakdanam ejiz gelýär ýüregim.
Göýä harasat dek, inip depämden,
Uzatdy gap-gara ellerin ölüm.
Eýsem bu goşgy Gurbannazardan başga kime bagyşlanyp bilner? Annasoltana Gurbannazardan ýakyn dost barmydy? Oňa başga kim ruhdaşdy? Biz güýzde, gijara kimiň ölen habaryny eşitdik? Ol şowsuzlyk hem aýylganç ajy habar Gurbannazardan başga kime degişli bolup biler?
Annasoltanyň gündeligi, goşgularynyň garalamalary hem dürli ýazgylary doly çap edilensoň, bu meseleler has açyk hem düýpli öwreniler diýip umyt edýän. Biz ýene bu iki şahyrda göze ilýän parallelleriň bardygyny aýdyp bileris.
Eger Gurbannazar ýazuwly, ýagny nusgawy edebiýatyň bazasyndan ösüp ýetişen bolsa, Annasoltan iňňän çeper hem akgynly, fantaziýa baý halk döredijiliginiň sallançagynda hüwdülenip kemala gelipdir. Olaryň maşgalasyny ýakyndan tanaýan, olara goňşy bolup oturan, belli ýazyjy Sapargeldi Annasähet Iner oglunyň ýatlamagyna görä, Annasoltanyň ejesi Ogulgerek daýza örän dili çeper, şahyrana hem şahandaz aýal bolupdyr. Ol öz gyzlaryny ýöne bir söýmek däl, eýsem täsin meňzetmeler bilen apalar eken. Meselem, ol Annasoltana Daglarbaşy diýip ýüzlenipdir. Annasoltan diňe ene ugrundan däl, ata ugrundan-da şahyrlar maşgalasyndan bolmaly. Onuň kakasy Seýit Käkil Şaly hem Aman Kekilowlaryň agasydyr. Tanalyp başlanynda Annasoltan: ,,akademik Aman Kelilow meniň agam” diýipdir. Muny eşiden akademik ,,meniň beýle doganym bolmaz” diýip, dat-bidat ondan ýüz öwürýär. Şondan soň Annasoltan öňki “Ylýasowa” familiýasyny Kekilowa geçirdipdir diýip gürrüň etdiler. Olaryň beýleki bir ýakyn garyndaşy şahyr hem ýazyjy hökmünde bütin ile bellidi Çary Aşyr bolmaly. Şeýlelikde, Magtymguly aýtmyşlaýyn, “owal akan ýerden akarmyş aryk”.
Başky pikirimize dolansak, bu iki şahyryň hersiniň ösüp çykan mekdebi olaryň irki poeziýasynda mese-mälim görünýär. Ol nesilden has giň tanalýan Gurbannazar hem Annaberdi Agabaýew owal başda büdür-südürräk goşgulary bilen tanalýan bolsa, Annasoltanyň goşgulary halkylygy, öňden dowam edip gelýän däplere eýerýänligi bilen saýlanýardy. Şoňa görä Annasoltanyň goşgulary owal başdan aýdyma öwrüldi.
Meniň tanyşlarmyň köpüsi şahyr,
Bilýän, olar örän oňat ýigitler –
diýip, Annasoltan öz döwürdeşlerine gowy baha berdi.
Aslynda Annasoltan üçinem, beýleki atlary ýatlananlar üçinem iň beýik hem umumy halypa Magtymguly bolup durýardy. Annasoltanda Magtymgula bagyşlanan hem uly ussada ýüzlenilip ýazylan goşgular bolsa, Gurbannazarda gös-göni şol halypanyň äheňinde ýazylan hem onuň däplerini dowam etdirýän eserler bar.
Annasoltan edil goşgulary ýaly, öňki türkmen prozasyny gaýtalamaýan hekaýalar hem ýazyp başlady hem öz ukybyny gysga prozada tanatdy. Onuň “Aljyrama, Serýožam” hekaýasy entegem meniň ýadymda. Sebäbi onuň her bir eseri aýratyn üns bilen okalýardy, onda nähilidir täzelik bardy, ol döwür, töwerek-daşy bilen goşluşyp dem alýardylar.
Gurbannazar student durmuşyna, ýaşlara golaý durýardy, mydama dostlary, ýoldaşlary bilen tirkeşip gezýärdi. Annasoltan bolsa köpçülik ýerlerinde kän görünmeýärdi. Muňa derek il arasynda ol barada her hili rowaýatlar, dürli-dümen gep-gürrüňler ýaşaýardy hem ol köplenç şol gürrüňler arkaly tanalýardy. Diýjek bolýanym, bu ýaş zehiniň başgalara meňzemeýän döredijiligi hem, şahsy durmuşy hem köpçüligiň, iň bolmanda, Edebiýat söýüjileriniň üns merkezindedi.
Elbetde, halk döredijiligi-de, ejesiniň şahyrana dünýäsi-de, ýakyn garyndaşlarynyň şahyr bolmagy-da Annasoltanyň döredijiligi üçin, diňe bir gönezlikdi, ondan aňry däldi. Ondan aňryny şahyr öz zehini bilen gazanmalydy. Onuň 20 ýaşynda, ogly dünýä inende ýazan goşgusyny ýatlalyň.
Owadan-la bu jaý!
Gözel-le bu jaý!
Bu jaý hormat bilen
Söýgüden doly.
Munda ogul bolýar.
Gyz dünýä inýär.
Bu jaý geljek nesliň
Simwoly ýaly.
Akuşerka daýza,
Meniň çagamy
Getirsene bäri,
Göremok häli.
Getirdiňmi? Sag bol,
Mähriban daýza.
Hany, meniň gujagyma bersene!
Tolgunýar ýüregim,
Joşýar ýüregim,
Oň gürsüldäp urşuny bir görsene!
Salam!
Dünýä inen ýaşajyk çaga!
Enelik borjuny bagş etdiň maňa.
Bu ýerde nähili mylaýym zenan kalby bar! Ýaş enäniň begenji ondanam gözel. Nähili akgynly hem örän täze ýazylan goşgy. Mundan soňam dünýä inen bäbek hem bäbekhana barada goşgular peýda bolupdy. Bu temadan örän atly şahyr hem goşgy ýazdy, emma olaryň hiç biri Annasoltanyň döreden goşgusy ýaly akgynly hem duýguly bolmady diýip bolar, sebäbi ol goşgyny bäbekhananyň daşynda durup ýazmandy, ilki ol jaýyň içinde çaga dogrup, soň döredipdi.
Ýeri gelende aýtsak, Annasoltanyň beýleki goşgulary-da şu esasda dünýä inen bolmaly. Onuň “Oýlan, oglan” diýen aýdymyny şol döwürlerde meşhur aýdymçy Güljan Hümmedowa aýdardy. Soňrak “Gözledim seni” döredi. Bu aýdymy esasan Annaberdi Atdanow gowy aýdýardy. Aslynda ol aýdymyň Annaberdä meşhurlyk getireni ýa Annasoltany beýgeldeni belli däl.
60-njy ýyllarda, Aşgabatdaky rus bazarynyň alnynda, ses ýazgy edýän we ony satýan studiýa bardy. Şol ýerde hem Annaberdiniň sesi elmydama ýaňlanar durardy. Diýmek, “Gözledim seni” diýen aýdymyň hyrydary – alyjysy köp bolmaly. Beýle söwda aslynda aýdymçynyň hem ol aýdymy döredenleriň açykdan-açyk, ak bazaryň ortarasynda talanmagydy. Aýdymy döredenleri-de, aýdymçyny-da goraýan kanun bolmansoň, olara öz ukybynyň halka ýetýändigine begenmekden başga peýda ýokdy.
Şol döwürler Annasoltan Kekilowanyň “Gara saçlarym” atly goşgular kitaby satuwa çykdy hem ýüzugra satylyp gutardy. Ýalňyşmasam, bu ýygynda tankytçy Saýlaw Myradow gowy syn ýazdy ýa-da onuň şahyrdygyny dilden aýdypdy, garaz, Saýlaw Myradowda Annasoltanyň poeziýasyna aýratyn sarpa bardy.
Annasoltanda şeýle uly hem şowly başlangyç bolsa-da, ony Ýazyjylar birleşigine agzalyga almaýardylar.
Men uniwersiteti gutaryp, “Sowet edebiýaty” žurnalyna korrektor bolup işe bardym. Annasoltan bolsa “Mydam taýýar” gazetinde işleýärdi, ýöne onuň bilen ýakyn tanyşmak, döredijilik hakda gürrüň etmek mümkin bolmady. Ýogsa biziň žurnalymyz, “Edebiýat we sungat”, “Mydam taýýar” gazetleri, “Pioner” žurnaly bir ýerde ýerleşýärdi. Annasoltan nähilidir beýleki gazet işgärleri ýaly däldi, biziň dünýämizden düýbünden başga älemde ýaşaýardy. Onuň Angliýa gitmekçi bolýandygyny, munuň üçin iňlis ilçihanasyna ýüz tutandygyny aýdýardylar. “Ol Angliýa gitmekçi bolýandygy sebäpli, bu ýerden işden çykypdyr” diýen gürrüňem bardy. Her halda, onuň görnüşi Angliýa gitjege meňzemeýärdi, aşa aladaly hem diýseň tukatdy.
Awgustyň ahyrynda bolsa gerek, maňa daşy ençeme gezek eplenip zaýalanan bir köne bukja gelip gowuşdy. Ýüzünde redaksiýanyň adresi hem meniň adym bar, nireden iberileni, kimden geleni belli däl.
Haty açyp okap, ondanam beter geň galdym.
“Men – Döwlet. Dälihanada ýatyryn. Köşiniň ýokarsynda. Meniň yzymdan gelmegiňi haýyş edýän.”
Bolany, başga söz ýok, biri meni oýnajak bolýarmyka diýen şübhe göwnüme geldi. Birden kursdaşym Döwletmyrat Jumaberdiýew ýadyma düşdi. Şol birhiliräkdi, eger biri ol ýere düşen bolsa – bu Döwlet bolmaly. Soň görsem hat ýazyşy – poçerki hem şonuňka meňzeş.
Eger 60-70-nji ýyllaryň metbugatyna seretseňiz, Döwletmyrat Jumaberdiýew diýen ada duşarsyňyz. Ol satiriki hekaýalar ýazardy, örän gowy parodiýalary bardy, käte tankydy makala hem ýazardy. Uniwersitetde okaýarka harby gulluga gidip, gullukdan gaýdyp gelensoň, biziň kursumyzda okapdy, onuň adyny gysgaldym, Döwlet diýip tutýardyk. Biz az salym bir otagda hem ýaşadyk. Ol birhiliräk ýigitdi; kejirmi, diýenetmezekmi – kesel diýseň kesel däl, sag diýseňem – sagat.
Onuň yzyndan, dälihana barmaly boldum. Döwleti tapdym. Biziň dostumyzyň reňki solupdyr, horlanypdyr, öňki tumşugyny towlap gürleýän ýomakçy däl. Onuň bu ýerlere düşüp ýörmeginiň sebäbini soradym.
– Meniň bokurdagymyň agryýanyny-ha bilýäň. Doktora bir bardym, iki bardym. Olar muny ne bejerdiler, ne derman berdiler. Ahyram: “Bokurdagyňda hiç kesel ýok, näme kemiň bolsa nerwiňde bolmaly, sen psihiki keselhana git” diýdiler. Şolaryň maslahatyna ynanyp, bu ýere geldim. Olaram görşüň ýaly, alyp galdylar.
– Sen bejerilmän, gaýtam horlanypsyň ahyryn.
Ol howlukmady. Gürrüňini arkaýyn dowam etdi.
– Biziň bolýan ýerimize 5-nji bölüm diýýärler. Bu bir howply bölüm däl. Kompozitor Aşyr Kulyýew ýaly belli adamlaram aram-aram şu ýerde ýatyp çykýarmyş. Eşidişime görä, Gurbannazar Ezizow hem bir gezek özüni görkezmäge gelenmiş. Bu ýer şu keselhanadaky kurort bölüm hasaplanýar. Biz şu bölümiň howlusyna erkin çykýas, yzymyzdan gelen bilen erkin gürleşýäs, diňe bölümiň çäginden çykmaly däl, başga bölüme ýa administrasiýanyň ýerleşen jaýyna-da barmaly däl. Birine telefon etmek ýa hat ýazmak düýpden gadagan. Ol haty men birinden haýyş edip, gizlin ýol bilen iberdim.
Her niçik gowy diýse-de, bu işigaýdanyň düşüp ýören gününe haýpym indi. Oňa näme gerekdigini soradym.
Döwlet iýer-içer ýaly zadyň getirilmegini haýyş etdi.
– Gaty erbet sanjym dermanlary bar. Birini sançýarlar, üç-dört günläp, ýeriňden galyp bilmän bulanyp ýatyrsyň, kelläňi galdyrmaga güýjüň ýetenok. Başga bir sanjym bar, ondan has ganymadrak, ýöne ony ursalar şeýle bir ajygýaň, berilýän nahary-ha däl, gap-gaçlaryňam gyrasyny gemriberesiň gelýär. Maňa çörekmi, bulkamy, garaz, iýilýän zat bolsa bolýar, köpräk getir. Ajygýan. Diňe iýesim gelýär.
Ol elime ep-esli pul berdi. Görgüli, bu ýere düşjegini bilip, birneme pul toplan bolarly.
Men Döwletmyradyň ýanyndan çykyp gaýdanymda, bu keselhananyň daşyna aýlanan belent diwary synladym. Hili ýaramaz, agaryp bişmedik gyzyl kerpiçden gurlanam bolsa, ol diýseň beýik hem berkdi, aşagy beton, üstüne hem tikenekli sim aýlanypdyr; diwaryň içinden daşy, daşyndanam içi görünmeýär. 48-nji ýylyň ýer titremesinden saplanmadyk, paýtagtyň merkezindäki wagtlaýyn tünekleri aýyrmaga gurluşyk materiallary ýetmeýän wagtynda, hökümet bu keselhana üçin, bişen kerpiji gaýgyrmandyr, ol tutuş keselhana kompleksini gurşap dur. Bu ýere öň gelip görenem bolsam, onuň daşyndaky beýle berk hem ýowuz diwara üns bermändirin. “Keselhanany beýle berklemek nämä gerek bolduka? Bu ýerdäki bendeler geplemäge zordan ýaraýarlar” diýip, öz-özüme sowal berdim.
Meniň ýanymda oz inim Juma ýaşaýardy. Juma ikimiz gezekleşip, Döwletmyradyň yzyndan gatnap başladyk.
Bir gezek Juma ol ýerden gaty geň habar getirdi. Ol demi-demine ýetmän, gürläp başlady.
– Siziň bir ýazyjyňyzy-ha dälihana dykdylar. Onuň ejesi ýer bagyrtlap aglaýar. “Meniň çagam sag” diýip bagyrýar. Görgüli, saçyny ýaýyp, ondan-oňa ylgaýar. Ony diňleýänem ýok, üns berýänem. Keselhananyň içi dyr-başagaýlyk. Derwezede milisiýa goýupdyrlar. Ol aýal bolsa uly goh turuzýar…
– Kim ol? – diýip, men geň galdym.
– Bilmedim. Şo wagt olardan zat sorap boljakmy? Özi aýal adam bolmaly. Ol aýal: “Meniň şahyr gyzym” diýip bagyrýardy.
“Şahyr gyz” bolsa, onda Annasoltandan başga kim bolup biler?!
Men ertesi güni Döwletiň yzyndan baranymda, hakykatdanam ol “şahyr” diýilýäniniň Annasoltandygyny eşitdim. Ol has berk bölümde, takyk aýdylanda, 3-nji bölümde saklanýar diýdi.
– Olary daşara goýbermeýärler. Yzyndan gelenleri diňe doktoryň gözegçiliginde, ýapyk otagyň içinde duşurýarlar – diýip, Döwletmyrat ýuwaşja samyrdady.
Men Döwletmyradyň ýanyndan gaýdanymda, keselhananyň daşyndaky gyzyl kerpiçden diklenen beýik diwary ýaňadan synlamaly boldum.
Soňky gezeklerde Döwletiň yzyndan baranymda, ne Annasoltana, ne-de ony sorap baraýjak tanyş-bilşe duşdum. Döwlet bolsa haýal etmän, ol ýerden çykdy, onuň sagalandygyny biljek däl, şondan soň gaýdyp “bokurdagym agyrýar” diýmedi.
Annasoltanyň bolsa hakykatdanam zor bilen dälihana atylandygyny aýdýardylar. Käbirleri: “Angliýa gitjek bolsaň, seni şol ýerden ugradýarlar” diýip ýaňsylaýardy. Başgalar bolsa ony akylyň dälisi hasaplaýardy. Aslynda Annasoltanyň o ýere düşmeginiň baş sebäbiniň Angliýa bolmazlygy-da mümkin. Eger onuň bar niýeti Angliýa gitmek bolsa, alaka ýaly ýer astyndan hereket etse, ahyrynda bir ýol tapardy, daşary ýurda gaçýanlar şeýle ýoldan peýdalanýarlar ahyryn. Eýsem näme üçin Annasoltany dälihana atdylar?
Meniň pikirimçe, Annasoltanyň şeýle agyr hala düşmegine açyk pikir-garaýyşlary sebäp bolandyr. Aslynda ol Paýzy Oraz ýaly, “täze halk partiýasyny döretmeli” diýip, listowka ýaýratmandy. Kommunistik partiýanyň agalygynyň aradan aýrylmagyny talap edip öňe çykmandy, diňe açyklyk hem aýdyňlyk bolmaly, türkmen aýal-gyzlarynyň agyr ýagdaýyny ýokarda oturanlar görmeli hem olary adam deňinde görmeli diýen pikiri öňe sürdi. Ol şeýle talaplar bilen SSKP MK ýüz tutupdyr. Ol ýerde beýle meseläniň çözgüdi bolmansoň, arzany yzyna iberip, “öz ýerinde çözüň” diýlen görkezme berilýär. Meseläniň “ýerinde çözülişi” bolsa dälihana bilen tamamlanýar. Oňa garşy “sudsuz çäre görmek” usulyny ulanypdyrlar. Ýatlatsak, şol döwürde A.I. Solženisyn, soňrak akademik A.D. Saharow hem şeýle çärä duş geldiler. Elbetde, olar bilen Annasoltany deňemek mümkin däl, olar dünýä derejesinde tanalýan şahslar, olaryň goldawy-da şol derejede beýik, Annasoltan welin ýekedi.
A. Kekilowanyň soňky kitabyna sözbaşy ýazan Mämmetgurban Mämmetgurbanow onuň keseliniň taryhyndan göçürmäni mysal getirýär. Öz sözümizi tassyklamak üçin, ol göçürmäni şol durkunda bizem peýdalanýarys. «…ol respublika ýolbaşçylyk edip bilmeýändikleri hakynda, Türkmenistanyň aýal-gyzlaryna nädogry gatnaşyklary hakynda dürli ýerlere, şol sanda partiýanyň XX1V gurultaýyna arzalar ýazdy. Angliýada ýaşamaga rugsat sorady. Şonuň üçinem DHK-nyň (Döwlet Howpsuzlyk Komiteti – H.H.) gözegçiligine alyndy, psihiatr wraçlaryň konsultasiýasyna eltildi we olar Kekilowanyň şizofreniýeden azap çekýändigini anykladylar. Ol zor bilen keselhana ýerleşdirildi».
Gysga bolsa-da, bu ýazgyda, meniň pikirimçe, bar zat düşnükli aýdylypdyr. Diýmek, ol ilki aýal-gyzlaryň hak-hukugy ugrunda göreşipdir, Respublikanyň ýolbaşçylarynyň ýurdy dolandyrmakdan ukypsyzdygyny aýdypdyr, ahyrynda sözüni diňletmek üçin, dürli ýerlere, ahyr soňunda iň ýokary derejedäki organa arza ýazypdyr. Bu işi başa barmansoň, Angliýada ýaşamaga rugsat sorapdyr. Halkyň gep-gürrüňem şeýledi. “Eger meniň sözüm diňlenmeýän bolsa, men jemgyýet üçin artykmaç bolsam, onda goýberiň meni, Angliýa gideýin. Şol erkin ýurtda öz göwün islegime görä goşgy döredeýin” diýipdir. Bu sagdyn hem erkin adamyň geläýjek netijesi, emma sistema üçin örän howply netije, ony ýurtdan çykarmaga gorkupdyrlar. Şonuň üçin oňa garşy “sudsuz çäre görmek” usulyny ulanyp, adam barmajak ýere – psihiki keselhana ýerleşdirýärler. Açyk aýdylanda, ol keselhana türmäniň daşyndaky türmedi, şol ýerde ony üwäp, arassalap, başga adama, belki-de, başga bir zada öwrüp biljekdiler. Ýowuz göreşiň düýp sebäbi şol bolmaly. Ol: “deňlik hem ynsan hukuklaryny talap etdi, aýallaryň öz ärlerine baknalykdan çykyp, erkin ýaşamagyny isledi, erkeklerde nähili hak-hukuk hem mümkinçilik bolsa, aýallara-da şol derejede erkinlik berilmegini sorady, aýallaryň durmuşdaky social hem syýasy hukuklaryny artdyrmaly diýdi” diýen gürrüňler şol döwürler halk arasynda agyzdan-agza geçýärdi. Annasoltanyň bu garaýşy Günbatardaky feminizm hereketine meňzeş bolup, ol türkmen aýal-gyzlarynyň hak-hukugynyň doly goralmagyny öz içine alýardy.
Şu mesele bilen baglanyşykly onuň ýazan arzalarynyň nusgasy elýeterli bolmansoň, onuň programmalaýyn eserlerinden käbir mysallary getireliň. “Biz gyrnak” goşgusynda şeýle diýýär.
Biz gyrnak,
Bilýäris
gyrnaklygymyzy.
Şoň üçin dört ýere bölýäs ýüregmiz.
Ine, ýüregmiziň bir böleginde
Gussaly ýaşlygmyz hem ajal ýatyr.
Gün gerekmi?! –
Tümlük?
Isläniň saýla!
Çözmesi kyn. Elhenç…
Şu jedel ýatyr.
Ýüregmiziň beýleki bir bölegi
Eýlenipdir sowuk garaýyşlara…
Üçünji bölegi ýüreklermiziň…
Bu ýerde ýigrenç bar gyrnaklygmyza,
“Baky” berilipmi gyrnaklyk bize?!
Ine, ýüregmiziň soňky bölegi,
Bu ýerde näm bolýar?!
– Semiz jenaplar…
Dar kabinetlerde möhür basýarlar.
Basgylap,
Iň oňat aýdymlarmyza
Gyrnaklygmyz bilen
Baha kesýärler…
Gan algysy barmy, asyrlaň bizden,
Biz şuny soraýas ogullarymyzdan.
Ol durmuşdaky öz ornuna hem hyzmatyna aýal hökmünde baha kesilmegine garşy.
Galdyr başyň,
Owadan gyz,
Iller ap-ak
Ýüzüň görsün…
diýip başlanýan goşgy hem şol meseläni gozgaýar. Onuň başga-da gyrnak syýasatyna garşy goşgulary az däl. Ol öz erk-ygtyýaryna hiç kimiň, hatda söýýän ýigidiniňem agalyk etmegini islemeýändigini hem oňa ýol bermejegini aýdýar.
Bu ugurda onuň öňe süren pikirleri halys başa barmansoň, “Angliýa” meselesi orta çykan bolmagy mümkin. Başga bir ýere däl, “Angliýa gideýin” diýmeginiň sebäbi, taryhdan belli bolşy ýaly, feminism hereketiniň başlanan hem ösen ojagy Britaniýa hasaplanýar. Ikinjiden, aýal ol ýerde bir kuwwatly ýurduň patyşasy bolup otyr, başgalar – tutuş dünýä onuň patyşadygyny ykrar edýär. Illerde şeýle, bizde bolsa tersine. Annasoltanyň: “Men Angliýanyň korolewasyny wasp etjek” diýen sözüni hem millet dilden-dile ýetirýärdi. Eger onda şeýle pikirler bolmasa, näme üçin Watanyny terk etsin? Sebäbi ol özüniň türkmendigine, dogan ýerine hem ýurduna diýseň buýsanyp geldi.
Durna gözli çeşmelerden suwlanyp,
Obada boý alan ahal gyzy men.
Watanyny aşa söýýändigini, ony hiç zada çalyşmajakdygyny ençeme goşgusynda aýdýar.
Haýsy ýerde, nirelerde bolsam-da,
Ruhum bilen söýýändirin ýurdumy.
Annasoltana ýalan geplemegiň ýa ikiýüzlüligiň geregi ýok.
Aýallar meselesine hem olaryň wyždan hem hak-hukuk azatlygyna gelsek, onda şeýle talaplary öňe sürmegine ýeterlik sebäp bardy. Sosializm zamanynda: “Aýal azat, gyz azat” diýilse-de, iş ýüzünde deňligem, azatlygam ýokdy. Aýallar diňe gara zähmet çekmäge, agyr gurluşyk işlerinde işlemäge, eli bilen tonnalap pagta ýygmaga, traktor sürmäge we sygyr sagmaga azat bolup, galan ýerde olara ýol berilmeýärdi. SSKP MK-nyň iň ýokary organy bolan Syýasy Býuroda hiç mahal aýal bolmandy. Annasoltanyň dili bilen aýtsak, olara gyrnak hökmünde garaýardylar. “Şol döwürde aýallardan ýokary wezipelerde işleýänleri bardy” diýilmegi mümkin. Hawa, ol bardy, ýöne Annasoltan şolara aýal bolany üçin wezipe berlendigini aýdýardy.
“Aýallara azatlyk berildi” diýilýän döwürde, çykgynsyz ýagdaýa duş gelen türkmen aýallary özüni otlamak ýaly örän ýowuz jeza bilen ömrüni tamamlaýardylar. Janyňa beýle ýowuz kast etmekligiň näme üçin ýüze çykýandygyna düşünjek bolmadylar, bu soraga alym psihologlaram jogap bermediler. Diýmek, durmuş aýallara özüni otlap öldürmekdenem ýowuzrak daraşýan bolmaly. Bir mysala ýüzlensek, partiýa hatarynda durýan bir aýal özüniň oýnaş hökmünde wezipä çekilip, soňra taşlanmagyna protest bildirip, Moskwa gidip, Gyzyl meýdanda özüni oda berdi. Munuň üçin käbir resmileriň wezipesinden boşadylandygy baradaky habar derrew il içine ýaýrady. Aslynda aýal şol býurokratlaryň ejesi hem uýasy dälmidir? Şeýle sowallaryň yzyna düşen Annasoltan ahyrynda uly syýasy düzgün bilen çaknyşmaly bolýar. Onuň goýýan meselesiniň dowam edýän durmuş hakykatyna esaslanýandygy sebäpli, syýasy sistema ol talaplary çözüp bilmejekdi. Ony düzetmek üçin, Kommunistik düzgün öz ýörelgesini üýtgedip, çäksiz hökümdarlygyny haksyzlar we hukuksyzlar bilen paýlaşmalydy, ýurtda demokratiýanyň ýol almagyna, dogry sözüň aýdylmagyna azda-kände rugsat bermelidi, bu, elbetde, howply zat, kommunistleriň elinden hökümdarlygyň gidäýmegi mümkin. Bu ýerde bir mümkin zat – syýasy erkinligi hem öz hukuklaryny öňe sürýänleri ýok etmek; baryp Stalin bilen L. Beriýadan galan düzgün: adam ýok ýerinde, problema-da ýok.
EýsemAnnasoltanyň daşary ýurda gideni bilen näme üýtgärdi diýen sowal döreýär. Hiç zat üýtgemezdi, daşary ýurda çykýanlar bardy, olar ol ýerde çykyş edýärdiler, kommunistik düzgüni ýazgarýardylar, emma onuň syýasata täsiri ýetenokdy. Üstesine, Annasoltan syýasatçy däl, döwlet syrlaryndan düýbünden habarsyz, hatda ýokary gatlakda oturanlary-da tanap baranok, ol ýönekeý şahyr hem mekdep okuwçylarynyň “Mydam taýýar” gazetiniň edebi işgäri. Şeýle-de bolsa, kommunist ýolbaşçylar ondan gorkdular, olaryň “gowy durmuş gurýarys, batly gadamlar bilen kommunizme barýarys” diýen şygarlary örän ujypsyz bolmaly. Şahyryň şol ýönekeý hakykaty aýtmagyny hem islemediler, onuň pikiriniň “nädogrudygyny”, ýagny sagdyn pikir däldigini düşündirmek üçin, dälihana saldylar we sagdyn pikirlenýän adamy däliretdiler, munuň üçin ýalan geplediler hem jenaýat etdiler. Ahyrynda Annasoltany dälihanadan daşlaşmaz ýaly derejä ýetirdiler.
Bu olaryň usulydy, kommunistler syýasata garşy gidenleri akyly çaşan, ýagny psihiki taýdan näsag saýýardylar. Eger şeýle bolsa, onda ‘keseli’ bejermek gerek, Sowet Soýuzy döwründe ilat üçin medisina hyzmaty mugtdy, kesel bolanyňdan soň, sen özüňi bejertmeseň, ol ýere seni zor bilen dykýarlar we zor bilen bejerýärler. Keselhanada “bejerilýän” döwrüňde-de ýan bermeseň, onda ýok edýärler; meseläni şeýdip çözýärler.
Hakykatyň hatyrasyna aýtsak, Annasoltanyň akyl taýdan geň häsiýetleriniň bardygyny aýdýanlaram az däldi. Muny men A.D. Saharowyň aýaly, biziň birwagtky ildeşimiz Ýelena Bonnierden hem eşitdim. Ýelena Georgiýewna “Azatlyk” radiosynyň çakylygy bilen Praga gelende, özara duşuşykda, ýagny resmi däl ýagdaýda, Annasoltanyň hiç bir çekinmezden edýän geň hereketlerini, resmilere aýdýan açyk sözlerini ýatlady. Eger oňa psihiki taýdan “kadaly däl” diýilýän pikiri nazara alsak, owaly bilen kimiň sag we kimiň psihiki taýdan näsagdygy haýsy ölçeg kesgitlenýär? Wezipe eýeläp oturan, islendik jenaýatçylykly görkezmäni ýerine ýetirýän tehnokrat näsagmy ýa-da onuň ýüzüne hakykaty aýdyp bilýän adam?
Eger Annasoltan hakykatdanam psihiki taýdan ýarawsyz bolsa, ony bejersinler, onuň döredijiligine degmesinler. Eger onuň aýdýan pikirleri sagdyn bolsa, bir ýarawsyz adamyň döredijiligine gadaganlyk girizmek bolmaz ahyryn?! Keselhanada ýatanlaryň ýa-da maýyplaryň ýazan eserleri çykyp durýar. Psihiki näsazlygam şolar ýaly bir keselli dälmidir? Aýdaly, eliň ýa-da gözüň dert tapynýar. Annasoltana beýle seretmediler, ol entek keselhana düşmänkä, eserlerine gadagançylyk girizildi. Onuň goşgularyna döredilen aýdymlar radioda berilmeýärdi. Ýogsam ol ýerde hiç hili syýasy talap ýa kommunistlere zyýan ýetiräýjek nähilidir bir ündew ýokdy. Munuň özi göz-görnetin zorluk syýasaty bolup, adamy iň ýönekeý hukuklaryndan hem doly mahrum edýän, hiç bir jogapsyz eden-etdilikdi.
Elbetde, şol zorlugy dolulygyna diňe KGB-niň üstüne atmak bolmaz, KGB diňe buýrugy ýerine ýetiriji ýowuz gulluk edarasy. Annasoltanyň beýle hala düşmeginde, onuň töweregindäki adamlaryň hem wezipe eýeleýän resmileriň hyzmatynyň uludygyny aýtmak gerek. Aslynda onuň hereketini öz töweregindäkiler yzarlaýarlar hem yzygiderli KGB mälim edýärler. Şol döwürlerde islendik edarada her alty adamdan biriniň KGB-niň informatory, ýagny ýardamçysy bolandygyny Perestroýka ýyllarynda “Аргументы и факты” gazeti ýazdy. Şeýlelikde, töweregindäkiler Annasoltany dälihana ýa-da ondanam ýowuzrak ýere ýerleşdirmek barada, ýeterlik maglumaty KGB gowşurýarlar. KGB bolsa ýokardakylaryň tabşyrygyna görä, takyk çäre görýär, ýagny hereket edýär. Onsoň bu ýerde KGB-niň günäsi köpmi ýa-da Annasoltanyň töweregindäki adamlaryň – ony şol güne sezewar bolan bende bilen ýokardaky Hak Tagalla bilýär.
Hawa, aradan köp wagt geçdi. Bir gezek Aşgabadyň “Mir” kinoteatrynda belli hindi aktýory Raj Gapuryň oýnan filmlerinden biri “Jenap – 420” ýa-da “Sergezdan” görkezilýär diýen bildiriş peýda boldy. Bu filmler meni ýaşlygymda haýran galdyrypdy, şol çagalyk – ýaşlyk şatlygymy ýatlamak üçin, oňa bilet aldym. Öňräkden bardym. Öz ornumda oturdym. Zal tomaşaçydan dolup başlady, emma meniň ýanymdaky orun şindizem boş durdy. Ahyry çyralar sönüp ugranynda, ol ýere bir zenan gelip oturdy. Bu Annasoltandy. Hakykatdanam şoldy. Özem diýseň aladalydy, uludan dem alýardy, zol iki ýana gorsanyp, özüne rahat tapmaýardy. Men bolsa Annasoltan bilen tanyşlyk açmalymy ýa-da filmiň gutararyna, çyranyň ýanmagyna garaşmalymy diýip alada galdym.
Şondan soň ýarym sagat geçendir-dä, Annasoltan gelşi ýaly ýerinden turup, alagaraňkylyga siňip gitdi. Ol gaýdyp ornuna dolanmady. Filmi halamadyk bolarly. Dogrymy aýtsam, filmi menem halamadym, gaty ýöntem eken. “Şol ýaş wagtymda görenim bilen oňaýmaly ekenim” diýip oýlandym hem bu filme bolan öňki söýgimi ýitirdim.
Şonda Annasoltanyň yzyndan ylgasam, ony tapyp bilerinmi diýen pikir hyýalyma geldi. Ýeri, ony ýetdiňem-dä, ol sen bilen gürleşjekmi? Ol saňa söz aýtmaz, gürrüňem etmez, onsuzam kgbeçileriň soragyndan bizar-peteň bolandyr. Oňa azar bermezlikden gowusy, goý, az salymlygam bolsa erkinligi hem azatlygy duýsun diýen karara geldim.
Soňra Annasoltan Moskwada, akademik A. Saharowyň daçasynda ýaşaýar diýen gürrüň çykdy. “Biziň Moskwadaky edebi konsultantymyzda onuň bolýan ýeriniň telefony bar. Annasoltan telefonda gürleşende, daşardan itiň üýrýän sesi gelýärmiş” diýip, Moskwadaky edebiýat maslahatçysynyň sözi dilden-dile geçip, tutuş Aşgabada ýaýraýardy. Şol günler, megerem, M. Mämmetgurbanowyň ýazyşy ýaly, on aý psihiki keselhanada ýatyp çykandan soňraky erkinlik döwri bolmaly. Eger 71-nji ýylyň awgustyna on aýy goşsak, 72-nji ýylyň tomsy bolýar.
Annasoltanyň A. Saharowyň daçasynda, umuman, Moskwada näçe wagt ýaşandygyny biljek däl, ýöne göwnüme bolmasa belli “Gargalar” goşgusyny hem şol temadaky eserlerini Moskwanyň eteginde ýazan bolsa gerek, tebigatyň şekili şoňa meňzeýär. Ýeri gelende aýtsak, Annasoltanyň soňky kitaby taýýarlananda, eger bar bolsa, her goşgynyň aşagyndan onuň senesini goýan bolsalar, örän oňat boljak eken.
Garaz, şondan soň “Annasoltany Andreý Saharow goldaýar. Ol Annasoltany öz penasyna alypdyr” diýen gürrüň köpeldi. Aslynda şo döwürde A.D. Saharowyň ýagdaýy-da, Annasoltanyňkydan öwerlikli däldi. Dünýä belli atomçy fizik, akademik A.D. Saharowy “sudsuz çäre görmek” usuly arkaly Gorkiý şäherine sürgün etdiler.
Käbirleri, aýratyn-da döwrüň syýasy düzgünini goldaýjylar “Annasoltan ýalylar jemgyýetden üzňe” diýmegi halaýardylar. Eýsem Annasoltan jemgyýetden üzňemidi? Ol şol döwre çenli näme ýazan bolsa, baryny metbugatda çykartmagy başarypdy. Onuň goşgularyna aýdymlar döredilipdi. Dälihana ýygnalmazdan öňinçä onuň iki goşgular kitaby; “Gara saçlarym” (1968 ý.) bilen “Zenanlar” (1971 ý.) çap bolupdy. Jemgyýete mundan golaý ýakynlygy nädip gazanyp bolar?! Annasoltan jemgyýetden däl-de, jemgyýet öz şahyryndan üzňedi. Jemgyýeti talap etmek hukugyndan ýa-da “Bu näme üçin beýle?” diýip sorag bermekden mahrum edipdiler. Aslynda Annasoltany şeýle berk yzarlamak bilen başgalaryň gözünde ot ýakýardylar.
Eýsem Annasoltan bu bela-beterlerden gutulyp bilermidi? Munuň üçin ömrüňi hem işiňi şol syýasata laýyk alyp barmaly ýa-da asla işlemeli däl. Şony başaran halatyňda sen “Sowet Soýuzynyň azat hem erkin gržadany” bolýarsyň. Bolmasa-da “dadyňa Alla ýetişsin” diýleni. Bu “sowet erkinligi” dälihanada ýatan Annasoltana-da birnäçe gezek teklip edilendir diýip çaklaýan. Adatça ady tutulmaýan edaranyň işgärleri “ýoldan çykan” bilen gürleşenlerinde, öz ýoluňdan dänmegi maslahat berýärler.
Şahyrda şeýle goşgy bar.
Söýemok men bu jahanda,
Ýaranjaklap gün görmäni.
Ýagşy görýän beýle günden,
Öz ajalma jan bermäni.
Niçik bolar şemal ýaly,
Çar tarapa öwsüp dursam?
Ýan bermeli bolar onda,
Garşymda gaý, tupan görsem.
Dönmerin men öz pikirimden,
Atsalar-da ýanar oda.
Ömrüm boýy hyzmat etjek,
“Ynsan” diýen belent ada.
Bu şahyryň gelen berk karary bolmaly, öz pikirinden dänmejekdigini açyk aýdýar. Soňra şahyr şol “azatlyk” diýilýäni bilen dälihana durmuşyny deňeşdirýär hem gulçulykdaky azatlygyň manysynyň ýokdugyny aýdýar. Ol şu pikirini ýa-da şol “Dönmerin men öz pikirimden” diýen kararyny “Akja kebelege ýüzlenme” goşgusynda gaýtalap, olaryň öwredişiçe ýaşamakdan maksat ýokdugyny mälim edýär.
Ne peýda bar uçup giden bürgütden,
Penjesinde alyp gitmese meni.
Nädeýin men gargalaryň şalygyn,
Öwrenip bilmesem olaryň dilin.
Şondan soň biziň aramyzda Annasoltanyň ruhy ýaşap başlady. Aý-gün geçip durdy. Annasoltany goldap, daşary ýurtlarda fond döredilenmiş. Şol fonduň agzalary Annasoltana ýardam diýip, köp zatlar iberipdir. Annasoltanyň ejesinden: “bize hiç zat gerek däl, biziň kem zadymyz ýok” diýip, dilhaty alypdyrlar hem ol sowgady şol durşuna yzyna gaýtarypdyrlar diýen gürrüňlerem bardy.
Annasoltan soňky gezek dälihanada ýatanynda, Andreý Saharow aýaly Ýelena Bonnier bilen onuň yzyndan gelipdir, ýöne Berzeňňi ýolunda olary saklap, yzyna gaýtarypdyrlar diýen gürrüň çykdy.
Eýsem biziň özümizde Annasoltany gorar ýaly adam ýokmudy? Eger gorajak bolsa köpdi. Ilki bilen onuň agasy, akademik Aman Kekilowy ýatlalyň. Ol gorkaklyk edende, onuň doganoglany Çary Aşyr bardy. Şol döwürler müň gowgany başdan geçiren Berdi Kerbabaýew hem biziň aramyzda gezip ýördi. Ençeme aýallar guramalary hem bardy. Bu ýerde belli jemgyýetçilik işgäri hem alym, akademik Bibi Pälwanowanyň adyny tutup bolar. Ol Sowet Türkmenistanynyň aýallary meselesinden taryh ylymlarynyň doktory boldy, kitap çykartdy hem TDU-nyň rektory wezipesine bellendi, ýöne kommunizm gurýan Sowet Türkmenistanda aýallarynyň jemgyýetdäki agyr ýagdaýy barada ýeke agyz hem aýtmady. Uly wezipelere ýeten, syýasat ýüzünde aýallar meselesini goraýan Maýa Mollaýewa, Roza Bazarowa ýaly ýolbaşçylar az däldi. Şol bir wagtyň özünde-de, Annasoltany gorajak hiç kim ýokdy. Ýatlanyp geçilenleriň her biriniň Annasoltanyň goragyna çykmazlygy üçin, örän uly hem ýeterlik delilleriniň bolandygyny aýtmak gerek.
Goý, olar şeýle ekeni, iň ýönekeý raýatlar goldanda bolmaýarmy Annasoltany? Biz ony başarmadyk, biz tarapdan oňa kömek bolmady. Bir ugruna çykyp, alada edäýjek adam Gurbannazar Ezizow bolsa gerek diýip çak edýärdik, ýöne onuňam ýagdaýy agyrdy, häli-şindi dürli tankyda sezewar bolýardy. Birdenem, 75-nji ýylyň güýzünde onuň awtomat oky bilen eleme-deşik edilen jesedini uly ýoluň gyrasyndan ýygnamaly boldular. Gurbannazar bu dünýä bilen edil Isa Mesih ýaly, öz gany arkaly hoşlaşdy. Gurbannazar şeýle bolsa, Annasoltany gorajak başga kim bar?
Şol döwürler şahyr Kerim Gurbannepesowdan tama edenler az däldi. Ol: “Şahyryň iki dürli göreş ýoly bolýar. Biri açyk hem gönümel göreş. Beýlekisi Söýgi bilen Gözellik. Men Söýgini saýlap aldym. Şer işlere, her hili ýaramazlyga garşy men Söýgini öňde goýýaryn. Men Gözelligi wasp edýän. Ahyrynda Şer işleri Söýgi – Gözellik ýeňer” diýýärdi hem “bili ýarym gujak” aýallar barada goşgy ýazýardy. Özara gürrüňçilikde hem duşuşyklarda ol Gözelligiň tarapyndadygyny köp gaýtalaýardy, ýogsa Kerimden seniň göreş ýoluň näme diýip soraýan ýokdy, muny hiç kim sorabam bilmejekdi, sebäbi hiç kimde göreş ýokdy. Şahyr muny öz wyždanynyň yzasyna çydaman aýdýan bolmagy mümkin. Bu pikiri köp gaýtalamak oňa özüni aklajak bolmak äheňini berýärdi, ol töweregindäkileri däl, şol pikirler bilen özüni ynandyrmak hem göwnüni köşeşdirmek isleýän ýalydy. Garaz, ol Annasoltanyň ýagdaýyna-da, Gurbannazaryň ölümine-de, Paýzy Orazyň yzarlanmagyna-da açyk duýgudaşlyk eden tapylmady. Bular hakda hiç kim bir setir ýazyp ýa-da aýdyp bilmedi, olar üçin, hamana, dünýäde şol meseleler ýokdy.
Ýazyjylar birleşiginiň başlygy Rahym Esenowy-da aýdyp bolar, Annasoltan dälihana atylmazynyň öň ýany ony abraýly gurama başlyk saýladylar, şonuň üçinem şahyryň başyna düşüp ýören işlerden doly habarly bolmaly. Ol tötänden saýlanan ýa getirilip goýlan ýolbaşçy däl, öň “Prawdanyň” habarçysy hökmünde, özüni tanadypdy. Bir hojalygyň ýerdäki hudaýy saýylýan, Sosialistik Zähmetiň Gahrymany Baýry Öwezowy paş etdi, SSSR-iň halk artisti, SSSR-iň Döwlet baýragynyň eýesi Alty Garlyýew ýaly tanymallaryň kemçiliklerini aýdyp bildi, onda bagtygara naçary goldamaga tejribe-de, tanyş-biliş hem ýeterlikdi, ýöne näme üçindir, ne öňde, ne soňda Annasoltanyň adyny tutjak bolmady. Ýogsam bolmasa, onuň beýleki bir dissident şahyr Paýzy Oraza çuňňur içki hormaty bardy hem şeýle adamyň bolandygyna buýsanýardy.
Bu ýerde meseläniň goýluşynyň “köprüde düýäniň ulusy taýak iýer” diýilýänine barmagy mümkin. Adalatly bolmasa-da, ol jaýdar aýdylan nakyl; düýäniň ulusy bolduňmy – howply köprüden geçmäge ýol başlamaly, ýogsa-da taýak iýersiň.
Beýle ýowuz takdyra duçar bolýan diňe ol däl, Sowet hökümeti alyp barýan syýasatyna sähel kölege saljak adamlary owaldan-ahyra ýok edip geldi. Aslynda Annasoltanda bolan pikir-garaýyşlar başgalarda-da bardy, ýöne olar şahyryň ýagdaýyny görensoňlar, açyk pikir aýtmakdan el çekdiler-de, ony kalbynyň garaňky töründe jaýladylar. Bizde hatda şol meseleleri özara derdinişip, zeýrenişmäge-de erk-ygtyýar tapylmady. “Ýalaňajy ur – possunly gorksun” diýleni dogry, hakykatdanam bu ýerde gorkýan possunlylardy.
Şol döwürde ol biziň aramyzda ýeke-täkdi, dälihanada bolsa-da, täsiri uludy, ynsan erkinligi, aýal azatlygy meselesinde, olaryň boş gürrüňini sem etdi, hiç biri beýik münberde durup: “Biz erkin ýaşaýaryş! Aýal-gyzlar deň hukukly!” diýip gygyryp bilmedi, gaýtam olar galyňa garşy göreş yglan etdiler.
Men, elbetde, goňşy döwletlerde ýagdaýyň nähili bolandygyny biljek däl, olar barada maglumatym ýok, ýöne ruslary, aýratynam Merkezde bolan has tanymal adamlary alsak, agyr güne düşenler bardy. Bizden tapawutlylykda, olary goldaýardylar, haýsydyr bir adamyň goragyna çykyp, öz hormatly at-derejesinden ýüz öwrenler bar, iň bolmanda, agyr güne düşürilen bendäni maddy taýdan goldamak üçin, pul serişdeleri toplanýardy. Annasoltan babatynda biziň aramyzda beýle çäre görülmedi. Şol haýp! Gaýtam ýokarda belleýşimiz ýaly, ol dälihanada ýatan ýerinden, öz dostunyň düşüp ýören takdyryna aglady.
Onuň “Ajaýyp aýdymlar juwandyr mydam” diýen goşgular toplumyny ýene bir gezek ýatlasak, bu ýerde örän köp syrly setirler hem üsti ýaşyrylan pikirler bar. “Bir ýakyn dostuny ýitiren” şahyr şeýle diýýär.
Sen hakda hiç kime aýtmadym hiç zat,
Gizledim syrymy soranlardanam.
Biziňem bu mukaddeslige aralaşjak bolmakdan saklanmagymyz gerek. Annasoltan sözde, pikiri beýan etmekde her niçik açyk hem bolsa, ruhy dünýäsinde ýapyk bolupdyr, özüniň söýýänleriniň ýa ýigrenýänleriniň atlaryny aýan etmek islemändir. Onuň ýüregi başgalar üçin ýapyk eken.
N.S. Hruşewiň getiren “maýylganlygy” sosializmiň gazaply doňaklygyny doly çözüp bilmändi, hatda onuň özi hem kommunistik dogmatlardan goranmaga güýç tapmady, ýagny ol getiren demokratiýasy bilen özüni-de gorap bilmedi.
Boýun almak gerek, Annasoltany goramak çäksiz agyrdy. Leniniň guran Bolşewikler – Kommunistik döwleti hem oňa agalyk edýänleri goraýan, Stalin we onuň ýaranlary tarapyndan döredilen jeza beriji maşyn örän kuwwatlydy, ol her bir adamy, her bir tanalýan şahsyýeti berk gözegçilik astynda saklap bilýärdi. Annasoltany goranyňdan, Anjela Dewisi (iňlisçe – Angela Yvonne Davis) goramak has ýeňilräk hem abraýlydy. Biz Amerikanyň hökümetinden, ynsan hukuklaryny goraýjy Anjelany derhal azatlyga goýberilmegini talap edip bilýärdik. Onuň näme üçin saklananyny bilmesek-de, Nýu-Ýork türmesinde oturanyndan habarlydyk. Anjelanyň azatlyga çykarylmagyny talap edip, şol döwürde Sowet Soýuzynyň ähli mekdep okuwçylarynyň hat ýazandygy barada maglumat berilýärdi. Ony goramak üçin, pul serişdeleri toplanýardy. Käbirleri muny hem az görüp, dünýä inen gyz perzendiniň adyna Anjela dakýardy, emma dälihana atylan Annasoltan barada, öý tussaglygynda işsiz oturan professor Mäti Kösäýew ýa-da ýowuz yzarlanýan Paýzy Oraz hakda raýdaşlyk etmek bolmaýardy.
Hawa, ýurduň çäginden daşarda nämäni gorasaň gora, ýöne ýurduň içindäki ýagdaý bilen işiň bolmasyn, sen özüňi dogran eneň hukugyny-da goramaga hakly dälsiň. Şonuň üçin Annasoltan ýalylar ýekedi hem ýalňyzdy. Ol özüniň ýalňyzlygyny bilýärdi, özüni Köpetdagyň depesinde, daşyň üstünde biten ýalňyz akja gül saýýardy. Onuň bag güli ýaly, owadan ýapraklary ýok. Ol eýsem “dar kabinetlere bezeg bolanok”. Ol bilbil owazyndan hem mahrum, ol diňe belent dagyň üstünde otyr. Şahyr özi barada şeýle diýýär.
Suwsuzlykdan saralsa-da gül meňzim,
Daş güli men, aslyýetim ak meniň.
Amerikadaky adalat ugrunda göreşiji Anjela Dewis bireýýäm azatlyga çykypdy, Annasoltan bolsa şindem dälihanada ýatyrdy. Ol öz takdyry hem özi ýalylar barada:
Şahyryň üstünden häkimlik sürýär,
Maslyk sorýan gargalaryň şalygy –
diýdi.
Şo ýyllar ykdysady taýdan belli derejede bol-elinlige ýetilse-de, syýasy taýdan örän dartgynlydy. Annasoltandan öňinçä bu ýoly beýleki bir ýaş şahyr Paýzy Oraz geçipdi. Gözi gorkan millet Gurbannazar Ezizowyň ölümini-de beýle bir tötänlik saýmaýardy. Başga bir geljegine umyt bildirilýän ýaş şahyr bir rus aýalyny zorlanlykda aýyplanyp, dokuz (!) ýyl türme tussaglygyna höküm edildi. Annasoltanyň goňşusy hem Annasoltanyň ata-enesine çenli gowy tanaýan, örän zehinli ýazyjy Sapargeldi Annasähedowy para alanlykda aýyplap, türmä basylypdy. Korrupsiýa çöken kommunist çinownik barada onuň “Şireje” atly gowy hekaýasy bardy, “Bagt hakynda hekaýat” atly örän çeper ýazylan powesti çap bolupdy. Hukuk ugrundan bilimli bolan, ýokary wezipede bolsa-da, halk durmuşyny örän aýdyň görüp bilýän ýazyjyny boý alyp başlanynda, para bahanasy bilen ýok etdiler.
Bu çäreler diňe ýurduň içi bilen çäklenmedi. Türkmen metbugatynda Mýunhende ýerleşen “Azatlyk” radiosynyň žurnalistleri Aman Berdimyradyň hem onuň agasy Gurt Berdimyradyň, Myrat Täçmyradyň, Allamyrat Halmyradyň üstünden hapa baryny dökýärdiler. Olar iň ýaramaz Watan dönügi hökmünde “Haýynlar” diýlip masgaralanýardy. Soňra şeýle bir derejä baryp ýerdiler, Myrat Täçmyradyň ejesine, soňky demini sanap oturan garry enä: “men oglumdan geçýän” diýdirip, nälet aýtdyrdylar. Onuň kiçi dogany hem “men beýle dogandan geçýärin” diýdi. Olaryň bu sözi wideo ýazga alnyp, türkmen telewideniýesinde gaýta-gaýta görkezildi. Bu zatlar Stalin zamanynda däl, eýsem 80-nji ýyllarda bolýardy. Onsoň Kerim ýaly şahyra Söýgini wasp etmekden başga näme galýar?! Munuň “ýer gaty bolsa, öküz öküzden görer” diýen ýaly bir zat bolmagy-da mümkin.
Aslynda birini goramak ýa-da goramazlyk her kimiň öz şahsy işi hem her kimiň wyždanyna bagly. Adalat ýoluna düşýänleriň hiç biri köpçülikden uly bir ýardama garaşybam durmaýar, bu ýola her kim öz içki ynamy, saýlap alan maksady sebäpli düşýär. Şonuň üçin her kim bu ýolda öz takdyryna kaýyl, başa gelenini ýalňyzlykda çekmäge taýyn. Muny men akylly bolup däl, öz tejribämden aýdýan. 1991-nji ýylyň awgustynda, Moskwada bolan döwlet agdarylyşygyndan soň, biz “Agzybirlik” halk hereketiniň agzalary bolup, Magtymgulynyň ýadygärliginiň alnynda, miting geçirdik. Şonda bu hereketiň guramaçysy bolan Nurberdi Nurmämmedi hem meni şäher içeri işler bölümine alyp bardylar, köp wagtlap sakladylar. Meňliýew familiýaly şäheriň baş prokurory N. Nurmämmedowy sorag edip bolansoň, meniň ýanyma gelip: “Agam, bir ganjyk itim bolsa, şony-da Nurberdiniň yzyna tirkemezdim” diýip, meni N. Nurmämmedowyň yzyna eýermekde ýazgarmak isledi. “Sen ýalňyşýaň, men Nurberdiniň yzyna düşemok, öz maksadymyň yzyna düşýän. Häzir maňa bir zat bolsa, hiç kim ony Nurberdiden görmez, ‘onuň maksady şeýledi’ diýerler” diýdim. Hakykatdanam, bu şeýledi, ol ýerde geçirilen mitinge gatnaşan hem oňa tomaşa eden ýüzlerçe adamyň hiç biri çagyrylyp getirilmändi, olaryň hersi öz maksat-myradyna görä, ol ýere baranlardy. Bu iş şeýle, her kim muňa öz maksady bilen gelýär, hiç kimi başga biri çagyryp getirmeýär. Annasoltanam adalat ugrundaky göreşe öz ýüreginiň emri bilen çykypdy.
…Diýmen men ýeke.
Meň bilen söýgim
Ölýär göz gyzdyrman
Dünýe malyna.
Ony öz wyždany şu ýola salypdy, ol muny köp gezek aýtdy hem maksadyndan dänmejegini gaýtalady. Beýle göreşijiniň ýoly bolsa üsti tikenek simli diwaryň aňrysynda tamamlanýar.
Bu meseläniň ruhy taraplary-da iňňän agyr. Ol ynsan mertebesi, aýallaryň hak-hukugy ugrunda göreşýär. Ol agalyk sürýän topardan bizi dogran eneleriň hem uýalarymyzyň gyrnak däl-de, ynsan hatarynda görülmegini talap edip, öz şahsy bähbidi ýa şahsy azatlygy däl, milletiň azatlygy ugrundaky göreşe çykýar. Millet bolsa onuň halyny hem sorap bilmeýär. Tokaýda, ak garly meýdanda ýeke galan şahyr gargalar bilen gürleşmek, nähilidir olar bilen dil tapmak isleýär. Onsoň onuň nähili ýeke galandygyny göz öňüne getiriberiň. Elbetde, oňa duýgudaşlyk bildirýänler bardy. Olar azdy, ýöne bardy.
80-nji ýylyň tomsunda men ilkinji gezek çagalarym bilen Gara deňziň kenaryndaky döredijilik öýüne gitdim.
Başdaky günleriň birinde, töwerek-daş hem dürli ýerlerden gelen ýazyjy-şahyrlar bilen tanşyp, öwrenişip ýören günlerimiz biziň ýanymyza moskwaly bir är-aýal geldi. Aýalyndan birneme gysga görünýän, ýöne aşa dogumly adam biz bilen mylaýym salamlaşyp, Aşgabatdan gelenimizi bilensoň, ýuwaşlyk bilen:
– Annasoltan nähili? – diýip sorady.
Men beýle sowala garaşmandym. Birhili boldum. Eşidýän dürli gep-gürrüňlerimden başga meniň Annasoltandan habarym ýokdy.
– Ol ölen bolaýmasa… Öňräk şeýle gürrüň çykdy. Dogrusy, meniň-ä habarym ýok…
Ol elini salgady-da, birzatlar diýip, biziň ýanymyzdan gitdi. Aýaly:
– Kolýa! – diýip, onuň yzyndan gygyrdy. Ýöne ol aýalyny diňlemedi. Onsoň aýaly hem onuň yzyndan ylgady.
Ikinji bir duşuşygymyzda, aýaly maňa:
– Sen oňa beýle diýmeli däldiň – diýdi. – Biz-ä Annasoltan üçin göreşip ýörüs. Oňa egin-eşik berýäris, azda-kände pul toplaýarys. Siz bolsa onuň ýanynda bolup, öli ýa diriligindenem habarsyz…
Men, elbetde, olardan ötünç soradym. Olar bilen ýakyndan tanyşdym. Nikolaý Pawlowiç Woronow belli rus ýazyjylarynyň biri. Olar maňa dünýäniň belli sungat işgäri, balerina Galina Ulanowanyň baştutanlygynda, Annasoltany goramak barada Komitet döredilendigini aýtdylar. Şeýle hem Annasoltanyň goşgularynyň rus dilinde neşire taýýarlanýandygyny, onuň goşgularyny şahyr Nowella Matweýewanyň terjime etmek üçin alandygyny mälim etdi. Aradan ýene 10 ýyl geçenden soň, men Annasoltanyň arhiwinden rus dilindäki goşgularynyň çykandygyna we onuň näme üçin rus dilinde eser ýazandygyna düşündim.
Hawa, Gara deňizden dolanyp gelen badyma dostum Şiralyny tapdym. Annasoltandan bir adam habarly bolsa, şol habarly bolmaly.
Ol uludan demini alyp:
– Oňarmansyň, bratok. Beýle diýmeli däl ekeniň. Ol entek diri. Heniz ölenok – diýdi.
– Görüp bolmazmyka ony?
Şiraly ýene uludan dem aldy.
– Nämesini görjek?! Süňkünimi?.. Häzir o bendäniň bary-ýogy deň. Ol eýýäm başga dünýäniň adamy. Fiziki taýdan oňa öli diýseňem boljak, ýöne içinde jany bar. Başga dirilik alamaty ýok. Akyly-huşy welin ýerinde, pikiri sagdyn. Şindizem ýatyr şol keselhanada…
Şiraly dogry aýdýar. Indi oňa näme edip boljak? Jübiňe bäş manat salyp, onuň öýüne – hossarlarynyň ýanyna barjakmy? Kim saňa ynanjak? KGB işgärleriniň aňtawyndan bizar bolan ol garamaňlaý bendelere näme göwünlik berjek?
Annasoltany nadanlyk tümlüginiň iň çuň girdabyna taşladylar. Ony nadanlyk arkaly horladylar hem ezdiler, oňa golaýlaşanlar şol nadanlyk bilen göreşmelidi. Beýle güýç bizde ýokdy. Şonuň üçinem ony tanaýanlar özüni nadan saýyp, bu işlerden çeträkde gezmeli boldular. Şeýlelikde, bu Annasoltan arkaly hemmelere edilen ýiti zarba boldy.
Ol diwaryň aňrysynda nämeleriň bolýandygyny, diňe başyna düşüp, şol ýerde ýatyp çykan bilýär. Şahyr muny örän gysga, sanlyja setirde beýan edýär.
Jebir gördüm bu diwardan aňyrda,
Zulum gördüm bu diwardan aňyrda.
Ölüm gördüm bu diwardan aňyrda,
Hapa boldum, men bir suwa düşeýin.
Şahyryň manyly ömri ol diwardan aňyrsynda geçdi. Aýtmaklaryna görä, häzir ol diwary ýok edipdirler. Annasoltanyň, Paýzy Orazyň ýatan psihiki keselhanasyny Aşgabadyň eteginden däl, eýsem welaýatyň çäginden çykarypdyrlar. Keselhananyň ornundan kaşaň ýaşaýyş jaýlary gurlupdyr. Ol keselhanadan yz galmadygam bolsa, bendileriň ruhlary bardyr, oňa ýadygärlik gurup bolardy. Günbatarda ,,Wal poems” diýen ýazgylar peýda boldy. Gany deňiz kenaryna çaýylan Federiko Garsia Lorka ýaly şahyrlaryň bir goşgusyny belent diwaryň ýüzüne ýazýarlar. Şu wagt dürli şäherlerde ýüzden gowrak şahyryň eseri jaýlaryň diwaryny ,,bezeýär”.
“Ol diwardan aňyrda” atly goşgy hem tutuş bir taryhy janlandyryp biljek eser. Şol diwardan, Annasoltanyň diňe meýidi hem goşgulary çykyp bildi. Başgaça aýdylanda, diňe Hakykat çykdy.
Inim Juma ikimiziň 71-nji ýylyň awgustyndaky eşiden wakamyzdan 12 ýyldan soň, 1983-nji ýylyň 19-njy iýunynda bu ýerden, Annasoltanyň jesedi çykarylýar. El-aýagy baglanyp, bu ýere zor bilen dykylan ynsany ölüm halyna ýetirmek üçin, gör, näçe wagt, nähili çäreler ulanandyrlar. Başda jany sagat, ýigrimi bäşi dolduran Döwletmyrat Jumaberdiýewiň sanlyja gün bu ýerde ‘iň oňat’ bölüm diýilýäninde ýatanynda, nähili horlanandygyny gözüm bilen görüpdim.
Annasoltan arasynda keselhanadan çykarylyp goýberilse-de, aram-aram erkinlik berilse-de, hiç wagt gözegçilikden halas bolmandyr. Ahyrda diňe onuň maslygy dälihanadan çykansoň, “sudsuz çäre görmek” işi tamamlandy.
Bu pajygaly wakanyň ýüzi solmanka, şeýle agyr ýoly geçen beýleki bir şahyr Şiraly ony şeýle beýan edipdi.
Hawa, towlujady, kakabaşdy ol,
Syganokdy seň çägiňe, çygryňa…
Gypynç etmän, ýaýaplaman ýaşady,
Jandan beter erkinligi söýdi ol.
Şahyrda nähili synmaz erkiň bolandygyna haýran galýarsyň, iň bärkisi, şahyryň dälihanada çeken horlugyny, gören görgülerini göz öňüne getirmek mümkin däl. Şahyryň aýtmagyna görä, ölen adamy äkidenlerinde, onuň ýatan düşeginde, gurçuklar galýar eken. Ol keselhanada diri adamy gurçuk iýýär. Sen bolsa onuň bilen bir otagda bolýarsyň. Onsoň özüňe-de şeýle takdyryň garaşjakdygyna nädip ynanman biljek? Her halda ol göreşipdir, Şiralynyň aýdyşy ýaly, soňky demine çenli dury akyl-huşuny ýitirmändir, döredipdir hem hat ýazypdyr. Ömrüniň ahyryndaky ýazan hatlaryny kitaby çapa taýýarlan M. Mämmetgurbanow ýatlap geçýär hem ondan mysallar getirýär. Arman, ol hatlar bu kitaba goşulmandyr.
Ine, şeýdip, şu näumytlyk bilen meniň durmuşymdaky Annasoltanly mikroepopeýa tamamlandy. Soň bir gezek Moskwada N.P. Woronow bilen duşuşanymyzda, eýýäm Perestroika ýyllarynda:
– Eger Annasoltan şu günlere ýetip, Ýu.W. Andropow hem diri bolsa, belki, ony aklardy. Sebäbi SSSR KGB-niň başlygy wagtynda, biz oňa Annasoltany halas etmek barada, gaty köp hat ýazypdyk. Oňa gaty uly-uly adamlar ýüz tutupdy, Andropow Annasoltany hökman tanaýandyr – diýdi.
Nikolaý Pawlowiçiň Ýu.W. Andropowy ýatlamagynyň sebäpleri az däl. Owaly bilen onuň ýokary okuw jaýyny gutarmasa-da, sowatly adam bolandygy aýdýarlar. Ol baýlyga-da, ýalan şöhrata-da kowalaşmandyr. Onuň özi-de goşgy düzüpdir. W. Wysotskiniň aýdymlaryny gowy görüpdir. Döredijilik işgärleriniň birnäçesi, şol sanda ýazyjy Ýulian Semýonow bilen ýakyndan gatnaşyk saklapdyr. Ikinjiden, aşa işjeň bolup, ýazylan arzalary, şikaýatlary mümkin boldugyça özi okap, netije çykarýan eken. Eger ol özünden öňki başlyklar ýaly bolsa, oňa intelligensiýa wekilleri beýle köp hat ýa arza-şikaýat ýazyp bilmezdiler. Beýleki tarapdan, Ýu.W. Andropowyň eli gana batypdy. 1954 – 1957-nji ýyllar aralygynda, SSSR-iň Wengriýadaky Adatdan daşary we Doly ygtyýarly ilçisi bolan wagtynda, 56-nji ýylyň Budapeşt protestçilerini güýç bilen basyp ýatyrmaga buýruk beripdi. Netijede, üç müň çemesi adam ölüp, onuň 700-den gowragy sowet soldatlarydy. Galanlary bolsa öz ýurdunyň erkinligini talap eden wengerler. Hut şol gan üçin oňa ýokary wezipeleri ynandylar. On bäş ýyllap KGB ýolbaşçylyk etdi. Soňra az wagtlyk SSSR-iň döwlet ýolbaşçysy bolanynda, sungat işgärlerine döredijilik erkinligini berip bilmedi. Şoňa görä-de, bu boş hyýal bolsa gerek diýip çaklaýan. Soňky aýan edilen maglumatlara görä, Andropow 1969-njy ýylyň aprelinde, sowet döwletiniň hem sosialistik gurluşyň bähbitlerini gorap saklamak üçin, psihiki keselhanalaryň gerimini giňeltmegi sorap, SSKP MK ýörite maksatnama ýollapdyr.
Aslynda bu çäre gutulgysyzdy hem giňden ulanylýardy, döwür çalyşsa-da, SSSR-de näçe adamyň psihiki bejerilişe mejbur edilendigi belli däl. Ondan gutulyp bilen ýek-tük, biziň bilýänlerimizden Çili kommunisti Luis Korwalana çalşylan Wladimir Bukowskiý hem Nobel baýragynyň eýesi Iosif Brodskiý bar. Belki, wagt geçmegi bilen Annasoltanyň aklanmagy mümkindi, sebäbi SSSR-de günäsiz ölenleri soňra aklamak däbi bar. Armanly ýeri, Annasoltan Kekilowa aklanmady. Resmi hökümet onuň işine garamady, ýagny resmi hökümet öz eden jenaýatynyň ýalňyşdygyny boýun almady.
Adam ömri çäkli, mydama munuň soňuny görmäge wagt ýetmeýär. Ine, indi bu günki gün ol KGB ýolbaşçylary-da, partiýa liderleri-de, Annasoltanyň özi-de, ony şol güne salanlar – ol barada informasiýa berenlerem ýok. Olaryň bary gara ýere rowana boldular, şonda-da Annasoltana hem onuň poeziýasyna doly erkinlik gelmedi. Ol barada dokumental film surata düşürildi hem diňe bir gezek goşgular kitaby çap boldy diýäýmeseň, başga aýdyňlyk bolmady. Gaýdyp Annasoltanyň ne goşgulary çykdy, ne hatlary çap edildi, ne-de eýýäm aýdylan, taýýar aýdymlary efire goýberildi. Şeýdip, ony unutmak meýilleri dowam etdi. Näme üçin? Sebäbi şol beýik diwar entegem aradan aýrylanok. Ol keselhana nirä göçürilse-de, nähili atlandyrylsa-da, daşyndaky belent diwary aýyrmaýarlar. Şol diwaryň içinde bolsa türmäniň daşyndaky türme ýerleşýär. Öňküleri ýaly, hakykat agtaryjylary ol diwardan aňyrda saklaýarlar.
Ol jemgyýetiň oýanmagyny isleýär, töwerek-daşda bolup geçýän zatlary saýgarmagy talap edýär, jemgyýetiň bolsa bu zatlary bilesi gelmeýär. Annasoltanyň diýýänlerine garşy gitmäge-de jemgyýetde ahlak hukuk ýok. Bu ýagdaýda iň amatly usul, megerem, ony unutmak; hamana, şeýle adam ýaşamandyr, o zatlar bolmandyr şekilli.
Bu milletiň bagtyna, biziň jemgyýetimizde hem milli edebiýatymyzda şeýle şahs boldy. Muňa guwanmalymy ýa-da gynanmaly, ony biljek däl, ýöne şeýle şahsyň bolandygyny boýun almak zerur, sebäbi ony hiç bir güýç ýok edip bilmedi. Bu ýagdaýy wyždany päkler boýun alarlar hem ýatlarlar, ol hiç wagt unudylmaz. Goşgularyndan çen tutsaň, Annasoltana şondan ýokary serpaý gerek däl. Ol şol ýaşan durmuşyny-da öz ömri saýdy. Öz ömrüne bolsa aşa kiçi göwün bilen baha berdi.
Meni ýagşylykda ýatlasa biri,
Ömrümden razy,
Diri men, diri!
