2023-nji ýylyň iýunynda, BMG-nyň Neşe serişdeleri we jenaýatçylyk baradaky müdirligi (UNDOC) Merkezi Aziýanyň tussaglykdaky ilaty barada twiti paýlaşdy. Twite görä, Türkmenistan tussaglaryň sany boýunça sebitde ikinji orunda durýar. Merkezi Aziýada jemi 120.000-den gowrak adam tussaglykda bolup, degişlilikde Gazagystanda – 35.228, Gyrgyzystanda – 7.633, Täjigistanda – 14.000, Türkmenistanda – 35.000, Özbegistanda – 29.000.
Şeýle hem, UNDOC twitinde: “[Tussaglaryň] her biri adam. Her biriniň hekaýasy bar. Reabilitasiýa mümkin zat.” – diýip belledi.
Bütindünýä türme hasabatyna (WPB) görä, Türkmenistanda 27 sany türme/düzediş koloniýasy bolup, olaryň dolulyk derejesi 85% (resmi taýdan tussag saklap bilme mümkinçiligine görä). Aýallar tussaglykdaky ilatyň ~6.5%-ini düzýär.
2021-nji ýylda, Türkmenistanyň tusaglykdaky ilatynyň görkezijisi her 100.000 adamdan ~576 adama deň boldy. 1998-nji ýylda Türkmenistanyň tussaglykdaky ilatynyň sany ~18.000 bolan bolsa, 2017-nji ýylda onuň sany 30.452-ä, 2021-nji ýylda ~35.000-e ýetdi.
Çeşme: WPB
Türkmenistanyň türmelerindäki şertler barada halkara guramalarynyň hasabatlary
Human Rights Watch guramasynyň 2020-nji ýyldaky makalasynda: “Gynamalar we ýowuz daraşmalar Türkmenistanyň türmeleriniň aýrylmaz bölegidir” – diýip belleýär.
Prove They are Alive! (Olaryň ýaşaýandygyny subut ediň!) kampaniýasynyň çap eden “Owadandepe: Häzirki zaman Türkmenistanyň orta asyr gynamalary” (2014ý) atly hasabatyna görä, Owadandepe türmesindäki syýasy tussaglar uzynlygy 1.5 metr bolan (dik durmaga mümkinçilik bermeýän) izolirlenen kameralarda saklanyp, garyndaşlary, ýakynlary, hatda beýleki tussaglar bilen aragatnaşyk saklamaga rugsat berilmeýär. Bu ýerdäki tussaglar ölen halatyndanda olaryň garyndaşlaryna duýdurulmaýar we jesedi berilmeýär.
Ýewropa parlamentiniň 2010-njy ýylda çap eden “Türkmenistanyň türme şertleri” atly hasabatyna görä, Türkmenistanyň türmeleriniň ýagdaýy umumy kabul edilen standartlaryň hiç birine laýyk gelmeýär. Azatlykdan mahrum edilenlere ýeterlik iýmit, dynç alyş, arassaçylyk, ýuwunmak we hajathana şertleri üpjün edilmeýär. Türmelerde kitaphana we sport meýdançalarynyň bolmazlygy tussaglaryň psihologiki we fiziki ýagdaýyna ýaramaz täsir edýär. Türme kameralary tomusda juda yssy, erbet wentilýasiýaly we gyşda örän sowuk bolup, ýyladyjy ýokdur. Türmelerde niýetlenen kuwwatyndan has köp tussaglaryň saklanýanlygy üçin dümew, inçekesel ýaly ýokançlyklar we deri keselleri tiz ýaýraýar. Kesel tussaglar sagdyn tussaglar bilen bir ýerde saklanýar. Ýerlikli medisina idegi bolsa ýetmezçilik edýär.
Tussaglaryň hukuklary aşa bozulýar. Türme işgärleri tussaglara garşy zorluk we zulum edýärler. Keselçilik, medisina hyzmatlarynyň ýetmezçiligi, gynamalar we akyl şikeslenmeler sebäpli tussaglaryň ölümçiligi we suisid derejesi örän ýokary.
Norweg Helsinki Komiteti “Türkmenistan: Daşoguz aýallaryň türme koloniýasy” hasabatynda (2011ý) türmäniň tussag saklama kuwwaty 1000-den köp bolmasa-da, bu ýerde saklanylýan tussaglaryň sanynyň has köpdügi bellenilýär. Aýallar haly gaýtadan dokamak we daramak ýaly saglyga zyýanly işlerde mejbury işledilip, öýkeni zeperleýän parazitlerden goraýan serişdeler bilen üpjün edilmeýär. Şeýle hem, türmede korrupsiýa giň ýaýbaňlandyr.
Hökümetiň türme we düzediş koloniýalary barada maglumat berme meýilsizligi
Türkmenistanyň daşary işler ministrliginiň habaryna görä, 2023-nji ýylyň 15-nji iýulynda Türkmenistanda akkreditirlenen diplomatik wekilhanalaryň haýyşy boýunça, Ahal welaýatynda ýerleşýän türme/düzediş koloniýasyna nobatdaky sapar guraldy. Sapara Beýik Britaniýanyň, Fransiýanyň, Germaniýanyň, Italiýanyň, Rumyniýanyň we ABŞ-nyň ilçihanasynyň, Ýewropa Bileleşigiň Türkmenistandaky wekilhanasynyň ýolbaşçylary gatnaşdylar we tussaglaryň saklanyş şertleri bilen tanyşdylar. Ýöne, habarda diplomatik wekilleriň türme baradaky bahalandyrmasy, sapar boýunça gelinen netijeler we sapar gurnalan türmäniň takyk ady barada maglumat berilmeýär.
Türkmenistanyň hökümeti halkara guramalaryna, adam hukukary guramalaryna türmelere baryp görmäge rugsat bermeýär.
