ABŞ-nyň Halkara Din Azatlygy boýunça Komissiýasy (USCIRF) 2024-nji ýylyň Ýyllyk hasabatynda Türkmenistanyň hökümetiniň “din we ynanmak azatlygy hukugyny aýratyn ýiti bozýanlygy ýa-da olara ýol bermegini dowam etdirýändigini” göz öňünde tutup, Türkmenistany Aýratyn Alada Dörediji 17 ýurduň hataryna goşdy. 1998-nji ýylda ABŞ-nyň Kongresi Halkara Dini Azatlyk Kanunyny (IRFA) kabul etdi. Kanun ABŞ-nyň syýasatynda daşary ýurtlarda dini azatlygyň bozulmagyny ýazgarmagy we daşary ýurt hökümetlerine bu esasy adam hukuklaryny goramakda kömek bermegi talap edýär.
2023-nji ýylda Türkmenistanyň häkimiýetleri daş keşbi, rugsatsyz dini materiallara eýe bolmagy ýa-da dini amallary ýerine ýetirmegi sebäpli dindar we asuda musulmanlary “ekstremist” hökmünde nyşana almagy dowam etdiler. Polisiýa we Milli howpsuzlyk ministrliginiň işgärleri metjidlere gatnaýan ýa-da hijap geýýän musulman aýallary we sakgally erkekleri tussag etdi we soraga çekdi. Sakgally erkekler sakgalyny syrmaga mejbur edildi. Şuňa meňzeş wakalar Türkmenistanyň ähli ýerinde bolup geçdi. Meselem: Daşoguzda polisiýa sakgally erkekleri tussag etdi we polisiýa bölümlerinde sakgalyny syrmaga mejbur etdi. Türkmenbaşy şäherinde polisiýa musulmanlaryň öýlerini barlady we dini edebiýatlary konfiskasiýa etdi.
USCIRF-e görä, milli howpsuzlygy bahanalap esassyz aýyplamalar esasynda parahatçylykly dini çärelere gatnaşanlygy üçin azyndan dokuz sany Türkmenistanyň raýaty 12-15 ýyl aralygynda azatlykdan mahrum edildi.
Şeýle hem, Türkmenistan daşary ýurtlarda ýaşaýan musulman raýatlaryny zor bilen öýlerine getirip, transmilli repressiýa bilen meşgullanýar. Mysal üçin: 2017-nji ýylda Adam hukuklary boýunça Ýewropa Kazyýetiniň ekstradisiýa edilmegini togtatmak kararyna garamazdan, Russiýanyň häkimiýetleri türkmenistanly musulman Aşyrbaý Bekiýewi Türkmenistana deportasiýa etdiler. Ol Russiýada beýleki türkmenistanly raýatlaryň arasynda yslam ekstremizmini öňe sürmekde aýyplandy we 23 ýyl azatlykdan mahrum edildi. “Wyždan tussaglary” köplenç döwlet türmelerinde zor bilen ýitirim bolýarlar we agyr ýaşaýyş şertlerine, şol sanda açlyga, gynamalara sezewar edilýärler. Türkmenistanda dini ynançlary zerarly azyndan 2 adamyň gynalýandygy we 31 adamyň türmä basylandygy çaklanylýar. Olardan 21 sanysy boşadyldy, 10-sy henizem tussaglykda saklanylýar. Geçmişde hökümet “Ýegowa şaýatlary” ýaly dini ynançlary sebäpli harby gullukdan ýüz öwürenleri jezalandyrdy we harby gullugyň ýerine alternatiw raýat hyzmatlaryny üpjün edip bilmedi.
2016-njy ýyldaky “Dine uýmak erkinligi we dini guramalar hakynda” Türkmenistanyň kanuny ýurduň dünýewi döwletdigini belläp, din azatlygy hukugyny kepillendirse-de, kanun hökümete dini işjeňligi ulgamlaýyn çäklendirmek üçin kanuny esas berýär. Diňe hasaba alnan dini guramalara kanuny taýdan dini amallary berjaý etmäge rugsat berilýär. Emma, dini guramany hasaba goýmak juda kyn. Dini ýolbaşçylary wezipä bellemek, ybadat jaýlaryny gurmak ýa-da dini edebiýaty ýaýratmak degişli edaralar tarapyndan tassyklanmalydyr. Şeýle-de, ykrar edilen dini jemagatlar her üç ýyldan gaýtadan hasaba durmaly. Olara daşary ýurt serişdelerini almak, hususy dini bilim bermek we amal etmek, hökümet tarapyndan tassyklanan ruhanylar bolmasa, dini eşik geýmek gadagandyr.
ABŞ-nyň Döwlet departamentinden Aýratyn Alada Dörediji ýurtlara sanksiýalar goýmagy kanun taýdan talap edilse-de, departament kadadan çykyp Türkmenistana degişli sanksiýalary goýmaýar. USCIRF ABŞ-nyň hökümetine birnäçe maslahatlary, şol sanda bu kadadan çykmany ýatyrmak barada teklipleri berdi:
- Sanksiýa goýmakdan boýun gaçyrmany aýyryp, dini erkinligiň ýiti bozulmagyna jogapkär Türkmenistanyň döwlet edaralaryna we resmilerine garşy şol adamlaryň aktiwlerini doňdurmak we/ýa-da ABŞ-a girmegini gadagan etmek arkaly nyşanalaýyn sanksiýalary goýuň;
- IRFA-nyň 405 (a) (22) bölümi boýunça Türkmenistanyň hökümetini dini azatlygyň aýratyn ýiti bozulmagy boýunça jogapkärçilige çekmek üçin Türkmenistana berilýän howpsuzlyk kömegini çäklendiriň;
- Türkmenistanyň häkimiýetlerini Birleşen Milletler Guramasynyň (BMG) din ýa-da ynanç azatlygy boýunça ýörite hasabatçysynyň çäklendirilmedik saparyna resmi çakylyk bermäge çagyryň;
- Türkmen kärdeşler bilen duşuşyklarda, şol sanda C5 + 1 ýygnaklarynda dini azatlyk we beýleki adam hukuklary meselelerini gozgaň we Türkmenistanyň hökümetini harby gullugyň ýerine alternatiw raýat hyzmatlaryny üpjün etmäge çagyryň.
